દુનિયામાં ૨ પ્રકારના લોકો હોય છે, નિયમ પાળવા વાળા અને જુના નિયમોનો ભંગ કરી, નવા નિયમો બનાવવા વાળા. મોટા ભાગના લોકો પોતાને આજે બીજી કક્ષામાં નાખશે અને જો પહેલી કક્ષામાં હશે તો એવું કહેશે કે આપણા ટાઈમ આયેગા અમે ખાલી રાહ જોઈએ છે કે અમે વિદ્રોહી બની શકીએ. પણ સાચા અર્થમાં લોકોથી અલગ ક્યારે બનીશું? અલગ બનવાના મૂળ પર છે અલગ વિચારવું. અલગ મેહસૂસ કરવું અને અલગ વર્તન કરવું, એ માત્ર અલગ વિચારવાનું એક પરિણામ છે. વિશ્વપ્રખ્યાત સાઈકોલોજીસ્ટ એડવર્ડ ડેબોનોએ લખેલા પુસ્તક લેટરલ થીંકીંગમાં આપણને શીખવવામાં આવે છે કે દુનિયામાં મહાન અને ક્રિએટિવ ગણાતા માણસોના મગજમાં એવું શું હતું જે એમને અલગ બનાવતું હતું.

લેટરલ થીંકીંગ શબ્દ એટલો પ્રખ્યાત થઇ ગયો કે અત્યારે ઓક્સફર્ડ ડિક્ષનરીમાં પણ એ શબ્દ છે. ડેબોનો કહે છે કે આપણું મગજ એક કોમ્પ્યુટર જેવું નથી. એક કોમ્પ્યુટરને કમાન્ડ આપવી પડે કે જે માહિતી આપણે એને આપીએ છે એનું એણે શું કરવું, જયારે મનુષ્યના મગજને એવી માહિતીની જરૂર પડતી નથી. મનુષ્યનું મગજ સતત કોઈ પણ માહિતીમાં પેટર્ન ગોત્વનો પ્રયાસ કરતો હોય છે અને એ પેટર્ન વડે જીવનમાં આવતી તકલીફો અથવા પરિસ્થિતિનો સામનો કરતો હોય છે. મોટા ભાગના લોકો વર્ટિકલ થીંકીંગ કરે છે. એટલે કે ઉત્તરોઉત્તર આવતી જતી વિચારવાની પદ્ધતિ, જે આપણને સમાજમાં અને સ્કૂલમાં શીખવવામાં આવે છે. એ છે પ્રોટોકોલ અને નિયમોની પદ્ધતિ. પરંતુ જે લોકો લેટ રલ થીંકીંગ કરે છે એ લોકો દુનિયાને અને પરિસ્થિતિઓને એક અલગ જ નજરથી જોવે છે અને અનુભવે છે.

લેટરલ થીંકીંગ કરવું તો બધાને હોય જ છે પરંતુ એ કરવું કઈ રીતે એના વિષે અમુક ટેક્નિક આપતા ડેનોવો કહે છેઃ

વિકલ્પો શોધો - સારા વિચારકો પાસે હમ્મેશા સહેલી અને કપરી પરિસ્થિતિના ખૂબ બધા વિકલ્પો હોય છે. જીવનમાં એવું વિચારવા વાળા લોકો ખૂબ આગળ નથી વધતા જે લોકો પાસે કોઈ પરિસ્થિતિમાં માત્ર બે જ વિકલ્પો હોય છે. કોઈ પણ પરિસ્થિતિને અલગ અલગ રીતે જોવું અને અલગ અલગ લોકોના મંતવ્યથી વિચારવાથી ઘણા બધા વિકલ્પો મળે છે. એક સારી આદત છે એક નમ્બર રાખવો. જેમકે એવું વિચારવું કે કોઈ પણ કપરી પરિસ્થિતિમાં મારી પાસે ઓછામાં ઓછા ૫ વિકલ્પો હોવવા જોઈએ. મોટા ભાગે પાંચમો વિકલ્પ આપણી જીતનું કારણ બને છે.

માન્યતાઓને પડકારો - આપણને બધાને એક યા  બીજી રીતે વર્ટિકલ થીંકીંગ કરવાની ટેવ છે. જૂની વિચારવાની માન્યતાઓને પડકારશું નહીં તો નવી બનાવી નહીં શકીએ એટલે જૂની માન્યતાઓને પડકારતા અચકાવું ન જોઈએ.

સમરૃપતા શોધો -  કોઈ પણ નવી અથવા કપરી પરિસ્થિતિને સમરૃપ કોઈ બીજી પરિસ્થિતિ શોધી અને એની જોડે સરખાવવાના હંમેશાં ફાયદા નથી હોતા, પરંતુ નવી પરિસ્થિતિઓથી ડર ઓછો ચોક્કસ લાગે જો એને આપણે બીજી કોઈ પરિસ્થિતિથી સમરૃપતા મેળવતા જોઈએ.

કોઈ પણ વસ્તુના મૂળ સુધી પહોંચો-  અમુક વાર આપણે કોઈ પણ પુસ્તક, વિચાર, પરિસ્થિતિ વિષે ખૂબ ઊંડાણમાં વિચારતા હોઈએ ત્યારે શું મૂળ વિચાર છે અને શું એની સેકન્ડરી છે એમાં કન્ફ્યુઝ થઇ જઈએ છે. એટલે ખૂબ જરૃરી છે કે આપણે કોઈ વસ્તુના મૂળ સુધી પહોંચીને મહત્ત્વની મૂળ થીમ પકડીએ. જેટલું આપણે એ કરી શકીશું, એટલા આપણા વિચારો સ્પષ્ટ અને ચોખ્ખા હશે.

ઊંધા ઇન્જેક્શન મારો-કોઈ પણ પરિસ્થિતિ વિષે વિચારતા સમયે એક જ ટ્રેકમાં ન વિચારવું. અમુક સમય આપણી ચાલતી ટ્રેક કરતા એકદમ વિપરીત વિચારવામાં પણ આપવો. સહુથી સારા અને સ્પષ્ટ વિચારો ત્યાંથી આવતા હોય છે.

મનઃ કોઈ પણ નવો આવિષ્કાર થઇ જાય પછી ખૂબ સહજ અને ઓબ્વ્યાસ લાગે છે. મોટા અને મહાન વિચારો મનુષ્યના મગજમાંથી જ આવે છે. પણ એ વિચાર કોને પહેલા આવે છે અને એ એના વિષે કઈ કરે છે એ આપણા જીવનનું મૂલ્ય નક્કી કરે છે.