તમારા અવાજની સીમા ત્યાં છે જ્યાં બીજાનું અધિકાર શરૃ થાય છે!

Author: નોબત સમાચાર

તમારા અવાજની સીમા ત્યાં છે જ્યાં બીજાનું અધિકાર શરૃ થાય છે!

અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા એ લોકશાહી વ્યવસ્થાનું અંતઃસ્થ અને અગત્યનું અંગ છે. ભાષા, કલમ અને કલાના માધ્યમથી પોતાની લાગણીઓ વ્યક્ત કરવાનો અધિકાર દરેક નાગરિકને મળ્યો છે. ભારતના સંવિધાનની કલમ ૧૯(૧)(અ) મુજબ, દરેક નાગરિકને ''અભિવ્યક્તિ અને મતદેનની સ્વતંત્રતા'' આપવામાં આવી છે. પણ, આ અધિકાર અદ્વિતીય હોવા છતાં અશ્રદ્ધ છે કારણ કે એ ત્યાગને નહીં, મર્યાદાને માપે છે.

એક નાગરિક તરીકે હું શું બોલી શકું એ જેટલું મહત્વપૂર્ણ છે, તેટલું જ મહત્વનું એ પણ છે કે હું બીજાને કેટલી અસર પહોંચાડું છું. કાયદાનું મૂળ તત્વ એ છે કે ''એકનો અધિકાર ત્યાં જ અટકે છે જ્યાં બીજાની શાંતિ શરૃ થાય છે.'' એટલે જ આ અધિકાર સાથે મર્યાદાઓ પણ જોડાયેલી છે જેમ કે જાહેર વ્યવસ્થા, નૈતિકતા, ધર્મની ભાવના, વિદેશી સંબંધો, અપરાધ પ્રેરણા વગેરે જેવી બાબતો માટે રાજ્ય આ અધિકાર પર તર્કસંગત મર્યાદાઓ લાદી શકે છે.

અભિપ્રાય અને અપમાન વચ્ચેની કાનૂની રેખાઃ માનહાનિ અને સાઇબર બુલીઇંગ અંગે વિગતવાર વ્યાખ્યા

અભિવ્યક્તિનું સ્વાતંત્ર્ય, જે ભારતના સંવિધાનની કલમ ૧૯(૧)(અ) હેઠળ પોષાય છે, એ ના ગરિકને વિચારોના પ્રસાર માટે અધિકાર આપે છે. પરંતુ, આ અધિકાર કલમ ૧૯(૨) હેઠળ નક્કી કરેલ તર્કસંગત મર્યાદાઓ હેઠળ આજ્ઞેય છે જેમ કે જાહેર વ્યવસ્થા, નૈતિકતા, તથા અન્યના માન સન્માન પર પ્રભાવ પાડતી ટિપ્પણીઓ માટે સરકાર આ અધિકાર પર નિયંત્રણ લાદી શકે છે.

જ્યારે વ્યક્તિ બીજાની છબી, સમાજમાં સ્થાન અથવા વ્યકિતગત માન-અપમાન પર પ્રહાર કરે છે, ત્યારે એ કાયદાની દૃષ્ટિએ માનહાનિ તરીકે ગણાય છે.

માનહાનિ એ બે પ્રકારની હોય છેઃ

(૧) નાગરિક (સિવિલ) માનહાનિઃ જ્યારે કોઇ વ્યક્તિ બીજાની પ્રતિષ્ઠા હાનિ કરતી માહિતી કે ટિપ્પણી કરે છે, તો પીડિત પક્ષ નાણાકીય નુકસાનીની માંગ સાથે નાગરિક ન્યાયાલયમાં દાવો દાખલ કરી શકે છે.

(૨) ફોજદારી (ક્રિમિનલ) માનહાનિઃ ભારત દંડ સંહિતાની કલમ ૩૫૪ હેઠળ માન્ય છે (અથવા જૂની કલમ ૫૦૦ જે હવે દંડ સંહિતાના નમૂનાથી બદલાયેલી છે), જેમાં પીડિત વ્યક્તિના પ્રમાણભૂત મર્યાદા હકનું ઉલ્લંઘન થતું હોય, તો આરોપી સામે ગુનાહિત કાર્યવાહી થઈ શકે છે, જેમાં દંડ અથવા સાદી કેદ અથવા બંને થઈ શકે છે.

અભિપ્રાય અને અપમાન વચ્ચેનો તફાવત કાયદાકીય રીતે નિર્ધારિત છે.

અભિપ્રાય એ નાગરિકની જાતિગત ધારણા છે જે ન્યાયયોગ્ય ભાષામાં અને તથ્ય સાથે સંકળાયેલી હોય તો કાયદેસર ગણાય છે. પરંતુ જો ટિપ્પણી આક્ષેપરૃપ હોય, અસત્ય હોય અને માનહાનિકારક હોવા છતાં તેને અભિપ્રાય તરીકે રજૂ કરવામાં આવે તો તે માન્ય નથી અને કાયદા હેઠળ દંડનીય છે.

તથ્યની સચોટતા તથા હેતુની નિર્દોષતા બંને નોંધપાત્ર મુદ્દા છે. સુપ્રીમ કોર્ટના તદ્દન સ્પષ્ટ અભિપ્રાયો પ્રમાણે, સત્ય પ્રતિબંધરહિત છે, પરંતુ અસત્ય અને હેતુપૂર્વકના અપમાન માટે અભિવ્યક્તિના હક્કની આડમાં આશરો લેવો અસંવૈધાનિક છે.

આજના ડિજિટલ યુગમાં, સોશિયલ મિડિયાના માધ્યમથી થતી ટિપ્પણીઓ, મીમ્સ, પ્રતિભાવો અને જાહેર અપમાનો નવા પ્રકારની ખોટ ઊભી કરી રહૃાા છે. સાયબર બુલીઇંગ, અનધિકૃત ટિપ્પણીઓ, અને પ્રતિષ્ઠા હાનિ કરનારા વિડિઓઝ કે પોસ્ટ્સ કાયદા હેઠળ ગંભીર ગુનાની શ્રેણી ધરાવે છે.

કોઈના સોશિયલ મીડિયા એકાઉન્ટ પર ખોટા કે અપમાનજનક કમેન્ટ્સ કરવી, શારીરિક રૃપીણ કે અંગત જીવન ઉપર નિંદાસૂચક ટકોર કરવી, અથવા પૃથક ઇરાદાથી માનહાનિ કરવી એ ફોજદારી માનહાનિ, આઇ.ટી. અધિનિયમ અને આધુનિક દંડ કાયદા હેઠળ દંડનીય છે.

આવાં કિસ્સાઓમાં પોલીસ ફરિયાદ, ઈલેક્ટ્રોનિક પુરાવા અને બંધ પત્રની અરજીઓ હાઈકોર્ટ સમક્ષ પણ રજૂ થઈ શકે છે. ખાસ કરીને મહિલાઓ અને યુવતીઓ માટે આ પ્રકારના હુમલાઓથી કાયદેસર રીતે બચાવ અને પ્રતિસાદ બંને મહત્ત્વના છે.

હેતુપૂર્વકનું અવિચારપૂર્વક ભાષણ, જો બીજાની સામાજિક, વ્યવસાયિક કે માનસિક સ્થિતિને નુકસાન કરે છે, તો તે મૂળભૂત અધિકાર તરીકે રક્ષાયોગ્ય નથી.

કાયદેસર રીતે વિરોધ કરવાનો અધિકાર પણ મર્યાદામાં જ સાચો

અભિવ્યક્તિના અધિકારનો એક મહત્ત્વપૂર્ણ ભાગ છે શાંતિપૂર્ણ રીતે વિરોધ કરવાનો અધિકાર, વિરોધ, રેલી, ધરણા, સત્યાગ્રહ વગેરે દેશમાં લોકશાહી માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે. જો નાગરિકો નેત્રત્વ સામે અસંતોષ વ્યક્ત ન કરી શકે, તો લોકશાહી બમણી થઈ જાય. પરંતુ આ અધિકાર પણ કાયદે સર મર્યાદામાં જ માન્ય છે.

ભારતના સંવિધાનની કલમ ૧૯(૧)(બ) પ્રમાણે દરેક નાગરિકને શાંતિપૂર્ણ રીતે એકત્ર થવાનો અધિકાર છે, પરંતુ કલમ ૧૯ (૨) મુજબ, જો એવો વિરોધ રાષ્ટ્રીય એકતા, આંતરિક સુરક્ષા, જાહેર શાંતિ અથવા નૈતિકતાને ખોરવતો હોય, તો સરકાર તેને નિયંત્રિત કરી શકે છે.

વિરોધ એ હિંસા અથવા દેશદ્રોહ તરફ દોરી ન જાય એ ખાસ જોઈતું છે. પથ્થરમાર, જાહેર મિલ્કતના નુકસાન કે ઉગ્ર ભાષણો વડે દુશ્મનાવટ ઊભી કરવી એ વિરોધ નથી, તે કાયદાનું ઉલ્લંઘન છે.

શાંતિપૂર્ણ વિરોધ નાગરિક અધિકાર છે, પરંતુ અશાંતિ જન્માવે એવો વિરોધ રાષ્ટ્રવિરોધી પ્રવૃતિ ગણાય છે.

વિચારો અને શબ્દો વચ્ચેનો કાનૂની ભેદ

વિચાર એ માનસિક પ્રવૃત્તિ છે શબ્દ એ તેનો ઉચ્ચાર છે. કાયદા વિચારો પર પ્રતિબંધ મૂકે નહિ, પરંતુ જ્યારે વિચારો શબ્દ બની બહાર આવે છે અને તે બીજાને નુકસાન પહોંચાડે છે, ત્યારે કાયદાની હદ શરૃ થાય છે.

શબ્દોમાં એવો કાયદેસર તફાવત છે જે વિચારોના પ્રસાર માટે છે તે કાયદેસર છે, અને જે બીજાને ભડકાવે, અપમાન કરે કે રાજ્યવ્યવસ્થા ખોરવે તે દંડનીય છે.

ધર્મ, જાતિ, નૈતિકતા અને જાહેર શાંતિ મર્યાદાઓના માળખામાં અભિપ્રાય

ધર્મસહિષ્ણુતા, જાતિ સમાનતા, નૈતિક મૂલ્યો અને જાહેર શાંતિ એ લોકશાહીમાં મજબૂત કટિબદ્ધતાઓ છે. કોઈ પણ પ્રકારનું ભાષણ કે નિવેદન કે જે જાતિ વિરોધી હોય, ધર્મો વચ્ચે વૈર ઊભું કરે, નૈતિક સંસ્કાર પર ઘાત કરે, કે જાહેર વ્યવસ્થાને ખલેલ પહોંચાડે તે હેટ સ્પીચ, સમાજવિરોધી ભાષણ, અથવા દેશદ્રોહના આક્ષેપ હેઠળ કાયદેસર રીતે અપરાધ ગણાય છે.

આજના સમયમાં, સોશિયલ મીડિયા ઉપર હેટ સ્પીચ, ખોટી માહિતી, ધર્મવિરોધી ટિપ્પણીઓ, અને જાહેર ભાષણોના ક્લિપ્સ દ્વારા વ્યાપક અસર થાય છે. જે શબ્દો ભૂતકાળમાં બંધ ઘરમાં કહાયા હોત તે આજે લાખો લોકો સુધી ચટપટે પહોંચે છે. અને તેથી આજે કાયદાની જવાબદારી પણ વધુ ભારી છે.

અંતિમ તારણઃ શબ્દો એ શક્તિ છે પણ ઉપયોગની જગ્યા, રીતે અને હેતુથી જ તેની કિંમત નક્કી થાય છે

શબ્દ તલવાર કરતાં વધારે તીખા હોય છે પણ એ તીખાશ ન્યાય માટે હોય તો જ તેનું મહત્ત્વ છે. દરેક શબ્દ એક આગ છે જે સંવાદ સર્જે ત્યારે પ્રકાશ આપે છે, પણ જે અંધવિશ્વાસ, તોફાન કે ખોટી ભાવનાઓ માટે વપરાય ત્યારે જ્વાળામુખી બની જાય છે.

શબ્દો કોઈને બચાવી શકે છે, પણ ગૂંચવી પણ શકે છે. એટલે, ''શું કહેવાયું, ક્યાં કહેવાયું અને કેવી રીતે કહેવાયું'' એ બધું જ એટલું જ મહત્વનું છે જેટલું કે ''શું કહેવાયું.''

તમે વ્યક્ત કરી શકો એ તમારૃં અધિકાર છે, પણ બીજાની મર્યાદા ઓળંગ્યા વગર.

અભિવ્યક્તિનું સાચું સૌંદર્ય એ છે કે તે સમાજને માર્ગ બતાવે ઘાત નહીં કરે.

ધ્વનિ લાખાણી, એડવોકેટ, ગુજ. હાઈકોટ

જો આપને આ પોસ્ટ ગમી હોય તો શેર કરો...