મોંઘવારીના જમાનામાં એકતરફી નોકરી ગુમાવવી કે કર્મચારીની બિનસૂચિત છૂટણી બંને પક્ષો માટે કાયદો શું કહે છે?

Author: નોબત સમાચાર

મોંઘવારીના જમાનામાં એકતરફી નોકરી ગુમાવવી કે કર્મચારીની બિનસૂચિત છૂટણી બંને પક્ષો માટે કાયદો શું કહે છે?

આજની અસ્થિર આર્થિક પરિસ્થિતિમાં રોજગારી એ માત્ર આવકનું સાધન નથી, પણ પરિવારના ભવિષ્યનું આધારસ્તંભ બની ગઈ છે. એવા સમયમાં જો એક તરફ કર્મચારીને અચાનક, વિના કારણ નોકરીમાંથી કાઢી મુકવામાં આવે તો એ અન્યાય ગણાય, તો બીજી તરફ જો કર્મચારી કોઈપણ નોટીસ કે લેખિત સ્પષ્ટતા આપ્યા વિના છૂટી જાય તો એ પણ નિયોજક માટે મોટું નુકસાનરૂપ બને છે. ત્યારે આવો, સમજી લઈએ બંને પક્ષો માટે કાયદેસર હક્કો અને જવાબદારીઓ શું છે?

જે સમયે નોકરીદાતા કર્મચારીને છૂટે છે ત્યારે કાયદો એમ કહે છે કે તે પહેલા યોગ્ય કારણ, પુરાવા અને ન્યાયસંગત પ્રક્રિયા દ્વારા નિર્ણય લેવો ફરજિયાત છે. ખાસ કરીને મોટા ઉદ્યોગોમાં તો ''ઔદ્યોગિક વિવાદ અધિનિયમ'' લાગુ પડે છે, જેના હેઠળ નોટીસ પીરિયડ આપવો કે તેનો વળતર ચુકવવો, ફુલ એન્ડ ફાઇનલ સેટલમેન્ટ કરવું તથા કર્મચારીના સર્વિસ રેકોર્ડમાં એ વાજબી રીતે દર્શાવવું જરૂરી ગણાય છે. બીજી બાજુ, જો કર્મચારીની સામે ફરિયાદ હોય કે તેણે કાર્યસ્થળે કોઈ દુરવ્યવહાર કે અયોગ્ય વર્તન કર્યું હોય તો કર્મચારીને નિમુક્ત કરતા પહેલાં આંતરિક તપાસ અને ન્યાયિક માનદંડોનું પાલન જરૂરી છે.

પરંતુ એટલું જ સાચું છે કે અનેક વખત કર્મચારી પોતે ફરજ છોડીને જાય છે એ પણ વિના લેખિત સૂચના, વિના નોટીસ પીરિયડ સેવા આપ્યા. આવા સંજોગોમાં, કંપની કે વ્યવસાય પર જીવંત અસર પડે છે. ખાસ કરીને એવા પદો જ્યાં ગ્રાહક ડેટા, વ્યવસાયિક ગુપ્તતા કે દૈનિક કામગીરી એ કર્મચારી પર આધારિત હોય. આવી વખતે, જો નિમણૂક સમયે યોગ્ય સર્વિસ કરાર બનાવવામાં આવ્યો હોય, તો નિયોજક એ કર્મચારી સામે પગાર રોકી શકે છે, અનુભવ પત્ર નહીં આપે, તથા જરૂરી હોય તો નોટીસ ભંગના વળતરની માંગણી પણ કરી શકે છે.

આ બધામાં સૌથી મહત્વની બાબત એ છે કે નોકરીના આરંભે બંને પક્ષોએ સ્પષ્ટતા સાથે દરેક શરત વાંચવી, સમજવી અને જરૂરીયાતે કાનૂની સલાહ લેવી જોઈએ. કેમ કે ઘણાં વિવાદોનો મૂળભૂત ઉદ્ભવ ત્યાંથી થાય છે જ્યાં કર્મચારી કહેવાય છે કે ''અમે ક્યારેય નહીં વાંચ્યું કે આ શરતો છે'', અને નિયોજક કહે છે કે ''અમે તો પરફોર્મન્સના આધારે તત્કાલ છૂટું કર્યું છે.''

એકતરફી નિવૃત્તિ શું કાયદેસર છે?

નિયોજક અને કર્મચારી વચ્ચે નોકરીનું નાતું સામાન્ય રીતે સેવાકાળની શરતો પર આધારિત હોય છે, જે લેખિત સેવાના કરારના આધારે નક્કી થયેલું હોય છે. જો કોઇ કંપની પોતાના કર્મચારીને યોગ્ય કારણ આપ્યા વિના અચાનક નોકરીમાંથી કાઢી મૂકે છે, તો આને કાયદેસર રીતે ''અન્યાયપૂર્ણ નિવૃત્તિ'' કહેવાય છે. આવી નિવૃત્તિ સામે કર્મચારી પાસે કાયદેસર રક્ષણ ઉપલબ્ધ છે અને તે મુજબ યોગ્ય પગલા લઈ શકાય છે.

કાયદેસર પગલાં કેટલા પ્રકારના?

કોઈપણ કેસમાં સૌપ્રથમ અને મૂળભૂત બાબત એ છે કે કર્મચારીના સેવાના કરારમાં નિમુક્તિ સંબંધિત શરતો શું છે તે ધ્યાનપૂર્વક જાણવી જોઈએ. ઘણી વખત કરારમાં સ્પષ્ટ લખેલું હોય છે કે કેટલી પૂર્વ સૂચના આપી શકે છે, અથવા નોટીસ પીરિયડના બદલે કેટલો પગાર ચુકવવો પડે. જો એવું કશું લખ્યું ન હોય, તો પણ કર્મચારી માટે ભારતના કાયદાઓ હેઠળ કેટલીક ન્યાયસંગત મર્યાદાઓ કાર્યરત હોય છે. નોકરીદાતા દ્વારા આવા કરારોનું પાલન ન કરવામાં આવે, તો કર્મચારી કાયદેસર રીતે તેની સામે અવાજ ઉઠાવી શકે છે.

ઔદ્યોગિક વિવાદ કાયદાની જોગવાઈઓ

જ્યાં નોકરીદાતા વ્યક્તિગત કે ખાનગી ઉદ્યોગો હોય અને કર્મચારીઓની સંખ્યા નિશ્ચિત પ્રમાણથી વધુ હોય, ત્યાં ''ઔદ્યોગિક વિવાદ અધિનિયમ'' લાગુ પડે છે. આ અધિનિયમ મુજબ કોઈપણ કર્મચારીને દૂર કરતાં પહેલાં, નિયોજકે યોગ્ય કારણ, પુરાવા અને ન્યાયસંગત પ્રક્રિયા અનુસરી હોવી ફરજિયાત છે. જો આવા પગલાં વિના કર્મચારીને દૂર કરવામાં આવ્યો હોય, તો કર્મચારી ઔદ્યોગિક ટ્રિબ્યુનલ સમક્ષ ફરિયાદ દાખલ કરી શકે છે અને વળતર અથવા પુનર્નિયુક્તિ જેવી રાહત માગી શકે છે.

યોગ્ય નોટીસ-ચૂકવણી જરૂરી

નિયમિત રીતે નિયોજકએ કોઈ કર્મચારીને નોકરીમાંથી દૂર કરતાં પહેલાં પૂરતું નોટીસ પીરિયડ આપવું કે તેનું વળતર ચુકવવું ફરજિયાત ગણાય છે. જો કર્મચારીને અચાનક દૂર કરવામાં આવે, તો તેના સર્વિસ પીરિયડ અનુસાર એણે જે પગાર પામવાનો છે, એ જથ્થો ચૂકવવો પડે છે. આ ઉપરાંત, જે વાર્ષિક છોડ બાકી હોય તેનું ભથ્થું, વધારાનું કાર્યભાર હોય તો તેનું વળતર, તથા ગ્રેચ્યુઇટી અને પીએફ જેવી રાહતો પણ ચુકવવી ફરજિયાત હોય છે. આ તમામ ચૂકવણીઓ ''ફૂલ એન્ડ ફાઇનલ સેટલમેન્ટ'' તરીકે ઓળખાય છે, જે વિલંબ વિના નિર્ધારિત સમયમર્યાદામાં પૂરી થવી જોઈએ.

માનહાનિ અને માનસિક તણાવના સંજોગો

જો કર્મચારીને નીચા શબ્દોમાં અપમાન કરીને, જાહેર રીતે બદનામી કરીને કે ફરજીયાત રીતે રાજીનામું લખાવડીને દૂર કરવામાં આવે છે, તો તે માનહાનિ હેઠળ ગુનાનો વિષય બની શકે છે. આવા સંજોગોમાં કર્મચારી નાગરિક અદાલતમાં દાવો દાખલ કરી શકે છે અને તેના આર્થિક તથા સામાજિક હક માટે વળતર માગી શકે છે. કેટલીક વાર એવા કિસ્સાઓ સામે આવ્યા છે, જ્યાં કર્મચારીને બળજબરીપૂર્વક છોડી મૂકવામાં આવ્યો હોય, કે જેથી કર્મચારી દબાણ હેઠળ રાજીનામું આપે.

પ્રાઇવેટ નોકરીઓમાં કાયદાનું રક્ષણ

ઘણાં લોકોએ સામાન્ય ભ્રમ ધરાવેલો હોય છે કે પ્રાઇવેટ ક્ષેત્રમાં કામ કરતા કર્મચારીઓને કોઈ રક્ષણ નથી, પણ એ ખોટું છે. ખરેખર તો દરેક નાગરિકની જેમ પ્રાઇવેટ નોકરી કરતા કર્મચારીને પણ બંધારણીય અધિકારો અને કાયદેસર સુરક્ષા પ્રાપ્ત છે. સર્વોચ્ચ અદાલત દ્વારા પણ એવા અનેક ચુકાદાઓ આપવામાં આવ્યા છે કે જ્યાં ખાસ કરીને તટસ્થતા, પારદર્શિતા અને યોગ્ય કારણ વગર નિવૃત્તિ કરવી, એ અસંવેદનશીલ અને કાયદેસર રીતે અયોગ્ય ગણાય છે.

કર્મચારી બિનસૂચિત રીતે નોકરી છોડીને જાય ત્યારે નિયોજકના હક્કો શું?

અત્યારની વ્યવસાયિક સ્થિતિ એવી છે કે કર્મચારી નોકરીમાં જોડાય ત્યારે પણ અને નોકરી છોડે ત્યારે પણ પર્યાપ્ત કાયદેસર ચેતના વિના કામ કરે છે. ખાસ કરીને, જો કર્મચારી વિના પૂર્વચેતવણી પોતાના ફરજસ્થળેથી અચાનક ગાયબ થાય, રાજીનામું આપે પણ તરત જ ન આવે, કે પછી નોટીસ પીરિયડના સમયમાં હાજર ન રહે તો એ માત્ર વ્યવસ્થાની અવગણના જ નહીં, પરંતુ નિયોજક માટે વ્યાપારી નુકસાન અને અનુપસ્થિતિ પેદા કરે છે. આવા સમયે, પ્રશ્ન એ ઉદ્ભવે છે કે નિયોજકના કાયદેસર અધિકારો શું છે?

કાયદા અનુસાર, જો કર્મચારી અને નિયોજક વચ્ચે લેખિત સેવા કરાર કરવામાં આવ્યો હોય, તો તે કરારની દરેક શરત બંને પક્ષોએ સમજવી અને પાલન કરવું ફરજિયાત છે. ખાસ કરીને નોટીસ પીરિયડ સંબંધિત શરતો જેમ કે એક મહિના પહેલાં લેખિત રીતે સૂચિત કરવું, અથવા નોટીસની જગ્યા ભરી ચૂકવણી કરવી આવશ્યક બની રહે છે. જો કર્મચારી એ શરતોનું પાલન કર્યા વિના નોકરી છોડે, તો નિયોજક એના વિરૂદ્ધ પગાર રોકી શકે છે, ગ્રેચ્યુઇટી, પીઍફ કે અન્ય ભથ્થા કાયદેસરની મર્યાદામાં રોકી શકે છે, અને કદાચ યોગ્ય પરિસ્થિતિમાં નાગરિક અદાલતમાં દાવો પણ કરી શકે છે.

ઘણાં વ્યવસાયો માટે કેટલીક ચીજવસ્તુઓ જેમ કે ગ્રાહક ડેટા, બિઝનેસ રઝળપાટ, સંવેદનશીલ માહિતી માત્ર કર્મચારીના હાથમાં હોય છે. કર્મચારીના અચાનક નિવૃત્તિથી વ્યવસાય પર પડતો પ્રભાવ ગંભીર હોઈ શકે છે. તેથી સર્વિસ કરારમાં એવી સ્પષ્ટ જોગવાઈઓ હોવી જરૂરી છે કે જો કર્મચારી બિનસૂચિત રીતે રાજીનામું આપે તો તેની જવાબદારી શું હશે, અને આવા સંજોગોમાં નિયોજક કઈ રીતે બચાવ મેળવી શકે છે.

કોઈપણ કર્મચારી પોતાની ફરજ છોડી દે ત્યારે નિયોજક કાયદેસર રીતે તેને નોટીસ મોકલી શકે છે, સ્પષ્ટતા માગી શકે છે કે એ કેટલી ગુમાવેલી ફરજોના પગાર અને નોટીસ પીરિયડનો વળતર ચૂકવશે. જો જવાબ ન મળે તો નાગરિક દાવો અથવા અન્ય કાયદેસર પગલાં લેવાં શક્ય છે. આ સાથે, નિયમિત રીતે ઉઠતો પ્રશ્ન પણ એ છે કે આવા કર્મચારીને 'અનુભવ પત્ર' આપવો કે નહીં જવાબ છે, નહીં. કાયદા નીચે, નિષ્ઠાપૂર્વક ફરજ ન બજાવનાર કર્મચારી માટે નિયોજક બાધ્ય નથી કે એની પ્રશંસાત્મક નોંધ આપે.

વાસ્તવમાં, બંને પક્ષોએ નિયોજક અને કર્મચારી નોકરીના આરંભે સર્વિસ કરારની તમામ શરતો સમજવી જોઈએ. એ માત્ર હસ્તાક્ષર કરવાનું કામ નથી, એ જીવનભરના વલણને સુનિશ્ચિત કરતું કરાર છે. થતું એવું છે કે કર્મચારી પોતે શરતો નહિ વાંચે, પછી કંપની સામે 'અન્યાય થયો' એવું પોકારશે જ્યારે એણે પોતે પોતાના હક્કો ગુમાવ્યા હોય છે.

અંતે, વ્યવસાય એટલે લાગણીઓથી નહીં, જવાબદારીથી ચાલતું એક તંત્ર છે. કર્મચારી પાસે જેટલી સુરક્ષા છે, તેટલી જ વ્યવસાય માટે વ્યવસ્થાની જરૂરિયાત છે. નિયમિત દસ્તાવેજીકરણ, પારદર્શક કરાર અને પરસ્પર સમજદારી એ જ ભવિષ્યના વિવાદોથી બચવાનો સૌથી મોટો સહારો છે.

અંતિમ સંદેશ

નોકરી એટલે જીવંત સંબંધ. ત્યાં માત્ર પગાર કે ફરજ જ નથી, ત્યાં વિશ્વાસ, સમય અને જવાબદારીના સૂત્રે બાંધાયેલા માનવી હોય છે. કાયદો એક તરફ કર્મચારીને રક્ષણ આપે છે, તો બીજી તરફ વ્યવસાય માટે વ્યવસ્થાનું જાળવવું પણ જરૂરી બનાવે છે. લેખિત કરાર, પારદર્શક વ્યવહાર અને કાયદેસર ચેતના એ જ ભવિષ્યમાં આપત્તિએ અટકાવી શકે છે. એટલે, ભલે નોકરી હોય કે છૂટણી બંને વખતે હસ્તાક્ષર કરતાં પહેલાં વાંચો... કેમ કે એક વાર કરાર થઈ ગયા પછી, ફરિયાદ નહિ પણ પરિણામ આવે છે.

આ લેખમાં દર્શાવાયું છે કે કામદારોના હકની જેમ નોકરીદાતાના પણ કેટલાક કાયદેસર અધિકારો હોય છે અને કાયદો બંને પક્ષને તટસ્થ રીતે નિર્દેશ આપે છે. યોગ્ય દસ્તાવેજીકરણ, કરારના નિયમોનું પાલન અને કાયદેસર પ્રક્રિયાના અનુસરણથી, વિવાદ અને અન્યાયથી બચી શકાય છે.

જો આપને આ પોસ્ટ ગમી હોય તો શેર કરો...