બેંક અને વસૂલાત એજન્ટો સામે નાગરિકના હક્કો સરળ, વિગતવાર અને સચેત માર્ગદર્શન

Author: નોબત સમાચાર

બેંક અને વસૂલાત એજન્ટો સામે નાગરિકના હક્કો સરળ, વિગતવાર અને સચેત માર્ગદર્શન

(મધ્યસ્થતા/ચુકાદાગીરીના એકતરફી ઉપાય અંગે ખાસ ચેતવણી સાથે)

ધીરાણ લેવું આજકાલ સામાન્ય બાબત છે. હપ્તો મોડો પડે, આવક ઘટે કે અચાનક ખર્ચ વધે ત્યારે બેંક અથવા તેની વસૂલાત એજન્સી સંપર્ક કરે છે. કાયદો બંને પક્ષો પાસેથી શિસ્ત, પારદર્શકતા અને ગૌરવવંતું વર્તન અપેક્ષે છે. નાગરિક તરીકે તમારા હકો સ્પષ્ટ છે અને સાથે એક અત્યંત અગત્યનો મુદ્દો છેઃ લોન કરારમાં છુપાયેલ મધ્યસ્થતા/ ચુકાદાગીરી (આર્બિટ્રેશન) કલમ અને એકતરફી નિયુક્તિનો જોખમ. આ લેખમાં પ્રથમ મૂળભૂત હકો, પછી ફરિયાદની સીડી અને અંતે ચુકાદાગીરી વિશે ખાસ ચેતવણી.

વસૂલાત એજન્ટ એ એવી નિમણૂકબદ્ધ વ્યક્તિ કે સંસ્થા છે જેને બેંક બાકી રકમ યાદ અપાવવા અને ચુકવણી અંગે વાતચીત કરવા માટે સત્તા આપે છે. એજન્ટ કોર્ટ નથી, પોલીસ નથી. એટલે તે દબાણ, ધમકી, બળપ્રયોગ કે કબજો જેવી ક્રિયા કરી શકતો નથી. એજન્ટની સત્તા માત્ર શિષ્ટ રીતે સંવાદ અને ચુકવણી વિકલ્પ સમજાવા સુધી જ સીમિત છે.

કોઈપણ વ્યક્તિ પોતાને બેંકનો એજન્ટ કહીને આવે ત્યારે તમે શાંતિપૂર્વક પરંતુ દૃઢ સ્વરે તેની ઓળખપત્ર અને બેંકનું અધિકૃત પરિપત્ર દર્શાવવા કહી શકો છો. ઓળખ વગર ચર્ચા આગળ ન વધારવીઆ તમારો મૂળભૂત હક છે. અયોગ્ય સમયે વારંવાર કોલ કરવો, પડોશી કે સહકર્મીઓ સમક્ષ તમારું નામ લઈને શરમજનક દબાણ કરવું, અશ્લીલ ભાષાનો ઉપયોગ કરવો કે ધમકી આપવી, આ બધું ગેરમાન્ય વર્તન છે. ઘર પર મુલાકાત થાય ત્યારે દ્વાર પર જ ટૂંકી, સન્માનપૂર્ણ ચર્ચા કરો; અંદર બોલાવવાની ફરજ નથી. અયોગ્ય વર્તન થાય તો મુલાકાત તરત સમાપ્ત કરો અને બાદની દરેક વાતચીત લેખિત રાખો.

એક ગૂંચવણ વારંવાર સર્જાય છે વાહન કે બીજી મિલકતની જપ્તિ અંગે. માત્ર હપ્તા બાકી હોવાથી રસ્તામાં વાહન રોકીને બળજબરીથી કબજો લેવું કાયદેસર નથી. કાયદો પહેલા યોગ્ય નોટીસ, વાજબી સમયમર્યાદા અને નિયમિત પ્રક્રિયા પૂર્ણ થવી જરૂરી ગણે છે. ખાસ કરીને જ્યારે વાહનમાં તૃતીય વ્યક્તિનો માલ હોય ત્યારે આવી હરકત વધુ ગંભીર ગેરરીતિ ગણાય છે. આવી ઘટના બને તો તારીખ, સમય અને સ્થળની નોંધ રાખો, શક્ય હોય તો ફોટા કે વિડિયો સંગ્રહિત કરો, હાજર સાક્ષીઓનાં નામ લખી રાખો, અને તરત બેંકને તેમજ નજીકના પોલીસ સ્ટેશનમાં લખીત રજૂઆત કરો. સાથે સાથે કોલની વિગતો, સંદેશાઓ અને બધી વાતચીતના પુરાવા પણ સચવાવો જેથી આગળની પ્રક્રિયામાં તે ઉપયોગી બને.

તમારી લોનની માહિતી ગોપનીય છે. બેંક કે એજન્ટો તમારા સંપર્કોમાં ફોન કરીને ફલાણા પર બાકી છે કહી તમને શરમજનક પરિસ્થિતિમાં મૂકે તે ગોપનીયતાનો ભંગ છે. ઓટિપિ, પાસવર્ડ, પિન, ડેબીટ કે ક્રેડીટ કાર્ડની ગુપ્ત વિગતો કોઈને આપશો નહીં; એજન્ટને પણ નહીં. જો આવી સંવેદનશીલ વિગતોની માંગ થાય તો તેને ઠગાઈ માનો અને તુરંત વાંધો નોંધાવો. વ્યવહારમાં હંમેશાં લખીત પદ્ધતિ અપનાવોઈ-મેલ કે પત્ર દ્વારા બાકી રકમ, વ્યાજ, દંડ અને અન્ય શુલ્કનો તાળવેલો હિસાબ માંગો; તથા પુનઃગોઠવણ, સમયવધારો, ભાગે ચુકવણી કે સમજૂતી જેવા વિકલ્પોની સાદી ભાષામાં લખીત ઓફર માગો. દબાણમાં આવીને કોઈ ફોર્મ, પંચનામું કે કબજો-લેખ પર સહી ન કરો; વાંચ્યા વગર કાંઈ મંજૂર ન કરો. જો સમજૂતી કરવી જ પડે તો કુલ રકમ, કયા ચાર્જિસ છોડાયા, કિસ્તોની તારીખો, ચુકવણીનો માધ્યમ અને ચુકવણી પછી નો-ડ્યૂ પ્રમાણપત્રબધું સ્પષ્ટ રીતે લખાવડાવો. ચુકવણી શક્ય હોય ત્યાં સુધી બેંકીંગ માર્ગે જ કરો જેથી પાક્કો દાખલો રહી શકે.

હવે સૌથી અગત્યની ચેતવણીઘણી બેંકો લોન કરારમાં મધ્યસ્થતા/ચુકાદાગીરીની કલમ ઉમેરે છે. અનેક વખતે આ કલમમાં એવી જોગવાઈ હોય છે કે ચુકાદાકર્તાની નિયુક્તિ એકતરફી રીતે થઈ શકે, એટલે કે બેંક પોતાના ઢબે ચુકાદાકર્તા નક્કી કરે અને પછી કાર્યવાહી દોડતી રહે. ન્યાયના તત્ત્વો મુજબ આવી એકતરફી નિયુક્તિ નિષ્પક્ષતા અને સમતુલા વિરૂદ્ધ છે, તેથી તે નગણ્ય ગણાય અથવા વારંવાર નિંદનીય માનવામાં આવે છે. આથી કરાર સહી કરતા પહેલા આ કલમ ધ્યાનપૂર્વક વાંચો; શબ્દો જેમ કે એકતરફી નિયુક્તિ, વિશેષ સત્તા, બેંક દ્વારા નિયુક્તિ દેખાય તો વિશેષ સાવચેત રહો. બેંક કે એજન્ટ પાસે સાદી ભાષામાં સમજાવટ માંગો અને જરૂરી લાગે તો વિશ્વાસુ વ્યક્તિ કે કાનૂની સલાહકારની સલાહ લઈને જ સહી કરો. શક્ય હોય તો તટસ્થ અને પારદર્શક નિયુક્તિની જોગવાઈ ઉમેરવાની માંગણી કરો, કેમ કે ચુકાદાગીરીનો હેતુ પણ બંને પક્ષોને સમતુલા અને નિષ્પક્ષ માળખું આપવાનો જ છે.

જો બેંક તરફથી ચુકાદાગીરીની નોટિસ આવે તો ચુપ ન બેસો. સૌપ્રથમ ઔપચારિક રીતે હાજરી નોંધાવો જેથી પ્રક્રિયા એકતરફી ન બને, અને સાથે જ એકતરફી નિયુક્તિ અંગે તમારો વાંધો સ્પષ્ટ લેખિતમાં મૂકો. શરૂઆતમાં જ વાંધો ન નોંધાવવાથી આગળ ઘણું નુકસાન થાય છે અને પછીનો નિર્ણય પડકારવો કઠિન બની જાય છે. સમયસર પોતાની વાત દસ્તાવેજી રીતે મૂકવી આજનો સૌથી અસરકારક બચાવ છે. જરૂર પડે તો યોગ્ય અદાલતી ઉપાય દ્વારા તટસ્થ નિયુક્તિ, પારદર્શક પ્રક્રિયા અને પૂરતો સમય મેળવવાની માંગણી કરો. ઘણી વખત લોકો ગભરાઈને નોટિસોને અવગણે છે; પરંતુ નોટીસ અવગણવાથી કાર્યવાહી એકતરફી રીતે આગળ વધે છે અને પછી તેનો વળતો ફટકો વધારે કઠીન બને છે. યાદ રાખોસૂચના મળતાની સાથે પ્રતિસાદ આપવો અને પુરાવા સાથે વાંધો નોંધાવવો એ જ હિતાવહ માર્ગ છે.

ફરિયાદ કરવાની સીડી સરળ છે પણ ક્રમ જરૂરી છે. સૌથી પહેલાં તમારી શાખાના વ્યવસ્થાપકને વિગતવાર લેખિત રજૂઆત કરો તમારું નામ, ખાતાની વિગતો, તારીખવાર ઘટનાઓ, એજન્ટનું વર્તન અને તમારી માગણીઓ સાદાઈથી લખો; કોલ-લોગ, સંદેશા, ઈ-મેલ, ફોટા/વિડિયો જેવા પુરાવા જોડો. યોગ્ય જવાબ ન મળે તો બેંકના નોડલ અધિકારી કે ગ્રિવન્સ સેલ સુધી રજૂઆત લઈ જાવ. ત્યાંથી પણ સંતોષકારક ઉકેલ ન મળે તો ઓમ્બડ્સમેન વ્યવસ્થા સુધી અરજી કરી શકાય છે; આ પ્રક્રિયા સરળ છે અને મોટા ખર્ચ વગર ચાલે છે. ધમકી, બળપ્રયોગ, ઘરમાં ઘૂસખોરી, અપમાનજનક વર્તન અથવા રસ્તામાં વાહન રોકી દબાણ જેવી પરિસ્થિતિમાં તો તરત નજીકના પોલીસ સ્ટેશનમાં લેખીત ફરિયાદ કરો; જરૂર પડે તો તાત્કાલિક મદદ માટે તાત્કાલિક કોલ. દરેક સમસ્યા માટે કાયદેસર દિશા છેમહત્વનું એ કે તમે સમયસર પગલું ભરો અને બધું દસ્તાવેજી પુરાવા સાથે કરો.

મહિલા, વડીલ અને દિવ્યાંગ નાગરિકો માટે વિશેષ સાવચેતી જરૂરી છે. અયોગ્ય સમયે મુલાકાત, અંદર પ્રવેશનો દબાણ, અપમાનજનક ભાષા કે ગેરરીતિ દેખાય તો તરત મુલાકાત સમાપ્ત કરો, નજીકના વ્યક્તિને સાક્ષી બનાવો અને લખીત રજૂઆતથી શરૂઆત કરો. બેંક હોંશિયારીથી ઉકેલ શોધે અને ગ્રાહક પ્રામાણિક રીતે સંવાદ જાળવેઆ બન્ને પક્ષની ફરજ છે. પરંતુ જો સમતુલા બગડે તો કાયદો નાગરિકની માનમર્યાદા અને સુરક્ષાને પ્રાથમિકતા આપે છે.

આ આખી ચર્ચાનો સાર એટલો જ છે કે જાગૃતિ જ સૌથી મોટું રક્ષણ છે. ઓળખ વગર ચર્ચા નહીં, દબાણમાં સહી નહીં, દરેક વાત લેખિતમાં, કોલ અને મુલાકાતનો દાખલો સાચવવો, અને નોટિસોનો સમયસર અને દસ્તાવેજી જવાબ આપવો. લોન કરારમાં છુપાયેલી ચુકાદાગીરીની કલમ ખાસ ધ્યાનથી વાંચવી, એકતરફી નિયુક્તિ સામે તરત વાંધો નોંધાવવો અને તટસ્થ નિયુક્તિની માગણી કરવી. શાંતિપૂર્વક પરંતુ દૃઢ વલણ રાખશો, તો વસૂલાતની કડકાઈ વચ્ચે પણ તમારા હકો, ગૌરવ અને ભવિષ્યનું સચોટ રક્ષણ થશે.

ધ્વનિ લાખાણી

જો આપને આ પોસ્ટ ગમી હોય તો શેર કરો...