જાતિ ગણતરી સાથે નવું ભારત

Author: નોબત સમાચાર

જાતિ ગણતરી સાથે નવું ભારત

ભારત એક વિશાળ દેશ છે, જ્યાં સંસ્કૃતિ, ભાષા, ધર્મ અને સમાજની વિવિધતામાં જાતિ સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ પરિબળ છે. આપણા સમાજનું માળખું મોટા ભાગે જાતિ આધારિત છે અને સામાજિક, આર્થિક તેમજ રાજકીય જીવનમાં તેની અસર અવિશ્વસનીય છે. તેથી જનગણના જેવી પ્રક્રિયામાં જાતિની ગણતરી થવી કે ન થવી માત્ર આંકડાનો પ્રશ્ન નથી, પરંતુ તે સમાજના ભવિષ્યને ઘડતા નીતિ-નિર્ણયોનું મૂળ આધાર છે.

૧૯૫૧ની વસ્તીગણતરી બાદ ભારતમાં જાતિ આધારિત ગણતરી બંધ થઈ ગઈ હતી. ત્યારબાદથી વિવિધ સરકારોએ આરક્ષણની નીતિઓ, કલ્યાણકારી યોજનાઓ અને સામાજિક ન્યાયના પગલાં માટે અંદાજો, અર્ધપક્વ અહેવાલો અને જૂની ગણતરીઓ પર આધાર રાખવો પડ્યો. આથી વારંવાર પ્રશ્નો ઊભા થતા રહૃાા કે સરકાર પાસે ચોક્કસ આંકડા જ નથી, તો પછી આરક્ષણની નીતિ ન્યાયસંગત રીતે કેવી રીતે અમલમાં આવી શકે? હવે કેન્દ્ર સરકારે નવી જનગણનામાં ઓબીસી સહિત તમામ જાતિઓની ગણતરી કરવાની દિશામાં પગલાં ભર્યા છે. આ એક ઐતિહાસિક નિર્ણય છે, જે ભારતના સામાજિક અને રાજકીય દૃશ્યપટ પર ગહન અસર કરશે.

આરક્ષણની વ્યવસ્થા પર તેનો પ્રભાવ સીધો પડશે. અત્યાર સુધી ઓબીસી અને અન્ય વર્ગોની વાસ્તવિક વસતી કેટલી છે તે અંગે માત્ર અંદાજ હતો. હવે એકવાર સચોટ આંકડા બહાર આવશે, તો આરક્ષણની ટકાવારી અંગે નવી ચર્ચા શરૂ થશે. જો જાણવા મળશે કે ઓબીસીનો હિસ્સો અગાઉના અંદાજ કરતા વધુ છે, તો તેમની આરક્ષણની માંગ પણ વધશે. આથી શિક્ષણક્ષેત્ર, સરકારી નોકરીઓ અને ચૂંટણીઓમાં ટકાવારીના પુનઃવિચારની માંગ ઊભી થશે. બીજી તરફ, કેટલીક જાતિઓને લાગે કે તેમના હક્કમાં ઘટાડો થઈ રહૃાો છે, તો સમાજમાં તણાવ ઊભો થવાની પણ શક્યતા છે.

સામાજિક ન્યાયની દૃષ્ટિએ જોવામાં આવે તો જાતિ ગણતરી ખૂબ જ જરૂરી છે. ઘણા પછાત વર્ગો વર્ષોથી એવી ફરિયાદ કરતા આવ્યા છે કે સરકારની યોજનાઓમાં તેઓની અવગણના થાય છે કારણ કે તેમની વાસ્તવિક સ્થિતિ દર્શાવતો કોઈ દસ્તાવેજ કે આંકડો નથી. હવે જનગણના દ્વારા આ સ્પષ્ટ થઈ જશે કે સમાજના કયા વર્ગો ખરેખર સૌથી પછાત છે. આથી સરકાર પોતાની યોજનાઓને વધુ ચોક્કસ રીતે આ વર્ગો સુધી પહોંચાડી શકશે. ઉદાહરણ તરીકે, જો જાણવા મળશે કે કોઈ ખાસ જાતિ કે ઉપજાતિ શિક્ષણ કે આરોગ્યમાં ખૂબ પાછળ છે, તો સરકાર તેમને કેન્દ્રમાં રાખીને વિશેષ યોજનાઓ ઘડી શકશે.

રાજકારણમાં જાતિની ગણતરીથી સૌથી મોટો પ્રભાવ દેખાશે. ભારતીય રાજકારણમાં જાતિ હંમેશાં નિર્ધારક રહી છે. ચૂંટણીમાં ઉમેદવારોની પસંદગીથી લઈને ચૂંટણી પ્રચારના મુદ્દાઓ સુધી, જાતિની ગણતરીનો સીધો પ્રભાવ છે. હવે નવા આંકડાઓ પ્રકાશમાં આવતા જ રાજકીય પક્ષો પોતાની રણનીતિ બદલશે. ઉત્તર ભારતના રાજ્યોમાં ઓબીસી મતદારોની સંખ્યા ભારે પ્રમાણમાં છે, તેથી ત્યાં તો રાજકીય સમીકરણો સંપૂર્ણપણે બદલાઈ શકે છે. દક્ષિણ અને પશ્ચિમ ભારતના રાજ્યોમાં પણ જ્યાં સ્થાનિક જાતિ આધારિત પક્ષો પ્રબળ છે, ત્યાં આ આંકડા ચૂંટણીની ગતિ બદલી શકે છે.

અહીં એક મહત્ત્વનો મુદ્દો એ પણ છે કે જાતિ ગણતરીના આંકડા ભવિષ્યમાં થનારી ડિલીમિટેશન પ્રક્રિયા પર પણ અસર કરશે. લોકસભાની સીટોના પુનર્વિતરણમાં જો જાતિ આધારિત આંકડાઓનો ઉપયોગ થશે તો તે સંઘીય માળખા માટે નવા પડકારો ઊભા કરી શકે છે. કેટલાક રાજ્યોમાં વસ્તી વૃદ્ધિ વધુ છે, કેટલાકમાં ઓછી છે. જો જાતિ આધારિત વસ્તીના આંકડાઓ ઉમેરાશે તો રાજ્યો વચ્ચે પ્રતિનિધિત્વનો અસંતુલન ઊભો થઈ શકે છે, જે સંવિધાનિક સંતુલન માટે ચિંતાનો વિષય બની શકે છે.

તેમ છતાં આ સાથે પડકારો પણ ઓછા નથી. સૌપ્રથમ, ડિજિટલ જનગણના થવાને કારણે વ્યક્તિગત માહિતીની સુરક્ષા એક મોટો મુદ્દો બનશે. લોકોની જાતિની માહિતી જો રાજકીય હિત માટે દુરૂપયોગ થશે તો તે સમાજમાં નવા તણાવો ઊભા કરી શકે છે. બીજું, એક અગત્યનો પ્રશ્ન એ પણ છે કે ફક્ત જાતિ આધારિત આંકડા પરથી ન્યાય આપવો યોગ્ય છે કે નહિ? શું માત્ર જાતિના આધારે કોઈ વર્ગને આરક્ષણ આપવું પૂરતું છે કે પછી આર્થિક પરિસ્થિતિ, શિક્ષણમાં પાછળ પડતર, આરોગ્ય જેવી બાબતોને પણ સમાન રીતે માપદંડ બનાવવી જોઈએ? આ ચર્ચા આગલા સમયમાં વધુ તીવ્ર બનશે.

વર્ષોથી ચાલતા આવતાં આરક્ષણના મુદ્દે આંકડાઓની ખામી હંમેશાં ચર્ચાનો વિષય રહી છે. હવે જો આંકડાઓ જાહેર થશે તો ઘણા સવાલોના જવાબ મળશે, પરંતુ નવા પ્રશ્નો પણ ઊભા થશે. એક તરફ આ પગલું સમાજના પછાત વર્ગોને સાચો ન્યાય આપશે, તો બીજી તરફ તે રાજકીય લાભ માટે હથિયાર પણ બની શકે છે.

આખરે કહી શકાય કે જાતિ ગણતરી માત્ર આંકડાની પ્રક્રિયા નથી, પરંતુ તે ભારતના ભવિષ્યનો સામાજિક અને રાજકીય નકશો છે. જો આંકડાનો ઉપયોગ પારદર્શિતા, સમાનતા અને ન્યાય માટે થશે તો તે ખરેખર સામાજિક ન્યાય તરફનું ક્રાંતિકારી પગલું સાબિત થશે. પરંતુ જો તેનો દુરુપયોગ થશે તો તે નવા વિવાદો, અસંતોષ અને વિસંગતિઓ ઊભી કરશે. ભારતનું ભવિષ્ય હવે એ પર આધારિત છે કે આપણું લોકશાહી તંત્ર આ આંકડાનો ઉપયોગ કેટલો જવાબદારીપૂર્વક કરે છે.

ધ્વનિ લાખાણી

એડવોકેટ, ગુજ. હાઈકોર્ટ

જો આપને આ પોસ્ટ ગમી હોય તો શેર કરો...