ભક્તિ પર્વ નવરાત્રિ પ્રસંગે હિન્દુ આસ્થાના પ્રતીક ૫૧ શક્તિપીઠની અક્ષર યાત્રા

Author: નોબત સમાચાર

ભક્તિ પર્વ નવરાત્રિ પ્રસંગે હિન્દુ આસ્થાના પ્રતીક ૫૧ શક્તિપીઠની અક્ષર યાત્રા

નવરાત્રિ દૈવી સ્ત્રી દુર્ગાના સન્માન માટે સમર્પિત છે

નવરાત્રિ હિન્દુ દેવીઓની ભક્તિનું પર્વ છે. માતાજીના અસંખ્ય સ્વરૂપોને ભક્તો ભાવથી પૂજે છે. સામાન્ય રીતે તો સમગ્ર વર્ષ દરમિયાન ૩૩ કરોડ દેવતાઓની વિવિધ વિધિ વિધાનથી ભક્તિ કરવામાં આવે છે. પરંતુ નવરાત્રિ માત્ર આદ્યશક્તિ માતાની આરાધના કરવાનો સમય છે. નવરાત્રિનું મુખ્ય પ્રતિક ગરબો છે અને તેની આસપાસ નૃત્ય દ્વારા ભક્તિ, આરાધના કરવામાં આવે તેને ગરબી કહેવામાં આવે છે.

નવરાત્રિ વાર્ષિક હિન્દુ તહેવાર છે જે નવ રાત સુધી ચાલે છે, જે દૈવી સ્ત્રી દેવી દુર્ગાના સન્માન માટે સમર્પિત છે. ચાર નવરાત પૈકી સૌથી વધુ ઉજવવામાં આવતી શારદા નવરાત્રિ છે, જે સપ્ટેમ્બર અને ઓક્ટોબરના પાનખર મહિનામાં આવે છે. આ તહેવાર વિજયાદશમીમાં સમાપ્ત થાય છે, જેને દશેરા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, જે દુષ્ટતા પર વિજયનું પ્રતીક છે.

નવરાત્રિના પવન પર્વ પ્રસંગે અહીં માતાજીના મુખ્ય સ્થાનકોની અક્ષર યાત્રા કરીએ.

વર્ષમાં ચાર વાર નવરાત્રિની ઉજવણી કરવામાં આવે છે.

જેના નામ વસંત નવરાત્રિ, અષાઢ નવરાત્રિ, શરદ નવરાત્રિ અને પુષ્ય નવરાત્રિ છે. આમાં આસો મહિનામાં શરદ નવરાત્રિની ઉજવણી થાય છે અને વસંત કાળમાં વસંત નવરાત્રિની ઉજવણી થાય છે જેને ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે.

હિન્દુ પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર, રાક્ષસ રાજા મહિષાસુર સાથેના નવ દિવસના યુદ્ધ થયું હતું.

જ્યાં દસમા દિવસને વિજયાદશમી (શાબ્દિક રીતે 'વિજય દિવસ') તરીકે ઉજવાય છે.

માં દુર્ગના નવ નમોમાં (૧) શૈલ પુત્રી, (૨) બ્રહ્મચારિણી (૩) ચંદ્રઘંટા (૪) કુશમાંડા (૫) સ્કંદમાતા (૬) કાત્યાયની (૭) કાલરાત્રિ (૮) મહા ગૌરી અને (૯) સિદ્ધિદાત્રી છે.

આઠમ કે નોમને દિવસે કુમારિકા ભોજન પણ કરાવવામાં આવે છે. આ ભોજનમાં બેથી દશ વર્ષની ઉમરની નવ કુમારિકાઓ હોય છે. આ કુમારીઓનાં કલ્પિત નામ પણ છે. જેમકે, કુમારિકા, ત્રિમૂર્તિ, કલ્યાણી, રોહિણી, કાલી, ચંડિકા, શાંભવી, દુર્ગા અને સુભદ્રા. નવરાત્રમાં નવ દુર્ગામાંથી નિત્ય ક્રમવાર એક-એક દુર્ગાનું દર્શન કરવાનું પણ વિધાન છે.

સોમવારથી શરૂ થતા માઁ ના પવિત્ર દિવસો નિમિત્તે આજે ૫૧ શક્તિપીઠનો અક્ષર પ્રવાસ કરીએ.માન્યતા અનુસાર ૫૧ શક્તિપીઠ છે, જે તમામ દેવી માતા પાર્વતી સાથે સંકળાયેલા પવિત્ર સ્થળો માનવામાં આવે છે. આ મંદિરો દેશભરમાં ફેલાયેલા છે, પ્રાદેશિક પરંપરાઓને કારણે યાદીઓમાં થોડો તફાવત છે. મુખ્ય ઉદાહરણોમાં આસામમાં કામાખ્યા, જમ્મુમાં વૈષ્ણો દેવી અને કોલકાતામાં કાલીઘાટનો સમાવેશ થાય છે.

શક્તિપીઠોને શાક્ત પીઠો અથવા સતી પીઠો પણ કહેવાય છે, તે હિન્દુ ધર્મમાં માતા દેવી સંપ્રદાય, શક્તિવાદમાં મહત્ત્વપૂર્ણ મંદિરો અને તીર્થસ્થાનો છે. આ મંદિરો આદિ શક્તિના વિવિધ સ્વરૂપોને સમર્પિત છે. શ્રીમદ્ દેવી ભાગવતમ જેવા વિવિધ પુરાણોમાં ૫૧, ૫૨, ૬૪ અને ૧૦૮ શાક્ત પીઠોની હોવાનો ઉલ્લેખ છે, જેમાંથી ૧૮ને મધ્યયુગીન હિન્દુ ગ્રંથોમાં અષ્ટદશ મહા (મુખ્ય) અને ૪ ને ચતસ્રહ આદિ (પ્રથમ) તરીકે નામ આપવામાં આવ્યું છે.

શ્રી માતા વૈષ્ણોદેવી મંદિર મહા (મુખ્ય) શાક્ત પીઠોમાંનું એક છે અને તે બધામાં સૌથી વધુ ભક્તો અહી આવે છે. અહીં દર વર્ષે ૧૫ મિલિયનથી વધુ લોકો આવે છે.

ઉદગમ

શાક્ત પીઠો કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યા તે વિશે ઘણી દંતકથાઓ છે. સૌથી વધુ લોકપ્રિય પીઠો હિન્દુ ધર્મ અનુસાર દેવી સતીના મૃત્યુની વાર્તા પર આધારિત છે. શિવ સતીના શરીરને વહન કરતા હતા, તેમના દંપતી તરીકેના ક્ષણોને યાદ કરતા હતા, અને તેને લઈને બ્રહ્માંડમાં ફરતા હતા. વિષ્ણુએ તેમના સુદર્શન ચક્રનો ઉપયોગ કરીને તેમના શરીરને ૫૧ શરીરના ભાગોમાં કાપી નાખ્યા હતા, જે પૃથ્વી પર પડ્યા અને પવિત્ર સ્થળો બન્યા જ્યાં બધા લોકો દેવીને શ્રદ્ધાંજલિ આપી શકે. આ કાર્ય પૂર્ણ કરવા માટે, શિવે ભૈરવનું રૂપ ધારણ કર્યું.

સંખ્યા

દેવી પૂજાના મોટાભાગના ઐતિહાસિક સ્થળો ભારતમાં છે, પરંતુ નેપાળમાં કેટલાક, બાંગલાદેશમાં સાત, પાકિસ્તાનમાં બે અને તિબેટ, શ્રીલંકા અને ભૂટાનમાં એક-એક છે. પ્રાચીન અને આધુનિક સ્ત્રોતોમાં ઘણી દંતકથાઓ છે જે આ પુરાવાને દસ્તાવેજીકૃત કરે છે. દેવી સતીના મૃતદેહના પતનના ચોક્કસ સ્થળોની સંખ્યા અને સ્થાન અંગે સર્વસંમતિનો અભાવ છે, જોકે અમુક સ્થળો અન્ય સ્થળો કરતા વધુ સારી રીતે માનવામાં આવે છે.

શાકંભરી શક્તિ પીઠ, સહારનપુર, ઉત્તર પ્રદેશની બ્રહ્મ પુરાણના ૧૦૮ સિદ્ધ પીઠોમાંથી એક છે અને દેવી શાકંભરીના સૌથી જૂના મંદિરોમાંનું એક છે. દર વર્ષે લગભગ એક કરોડ લોકો મંદિરની મુલાકાત લે છે.

મલ્લિકાર્જુન મંદિર ભારતના એવા ત્રણ મંદિરોમાંનું એક છે જે જ્યોતિર્લિંગ અને શક્તિપીઠ બંનેને સમર્પિત છે. શક્તિપીઠ એ સ્થાનો છે જ્યાં શિવની પ્રથમ પત્ની દેવી સતીના અંગો તેમના બલિદાન પછી ભગવાન શિવ દ્વારા ઉપાડવામાં આવ્યા હતા.

૫૧ શક્તિપીઠની યાદી અત્રે રજૂ કરી છે.

(૧) મહામાયા શક્તિપીઠ, બિલાસપુર, છત્તીસગઢ

(૨) કાત્યાયની શક્તિપીઠ, ખાગરીયા, બિહાર

(૩) વિશાલાક્ષી શક્તિપીઠ, વારાણસી, યુ. પી.

(૪) લલિતા દેવી શક્તિપીઠ, અલ્હાબાદ, યુ. પી.

(૫) રામગીરી શક્તિપીઠ, ચિત્રકૂટ, યુ. પી.

(૬) પંચ સાગર શક્તિપીઠ, વારાણસી, યુ. પી.

(૭) મલ્લિકાર્જુન શક્તિ પીઠ, આંધ્ર પ્રદેશ

(૮) જ્વાલા દેવી શક્તિપીઠ, કાંગડા, હિમાચલ પ્રદેશ

(૯) ત્રિપુરમાલિની શક્તિપીઠ, જલંધર,પંજાબ

(૧૦) સાવિત્રી શક્તિપીઠ, કુરુક્ષેત્ર, હરિયાણા

(૧૧) પાટણ દેવી શક્તિપીઠ, પટના, બિહાર

(૧૨) મિથિલા શક્તિપીઠ, દરભંગા, બિહાર

(૧૩) જનસ્થાન શક્તિપીઠ, નાસિક, મહારાષ્ટ્ર

(૧૪) અંબાજી શક્તિપીઠ, બનાસકાંઠા, ગુજરાત

(૧૫) ગાયત્રી મણિબંધ શક્તિપીઠ, પુષ્કર, રાજસ્થાન

(૧૬) અંબિકા શક્તિપીઠ, ભરતપુર, રાજસ્થાન

(૧૭) સર્વશૈલ/રાકિની શક્તિપીઠ, રાજમુન્દ્રી, રાજસ્થાન

(૧૮) ભ્રમરામ્બા શક્તિ પીઠ, કુર્નૂલ, આંધ્ર પ્રદેશ

(૧૯) ભગવતી અમ્માન મંદિર, કન્યાકુમારી, તમિલનાડુ

(૨૦) સુચિન્દ્રમ શક્તિપીઠ, કન્યાકુમારી, તમિલનાડુ

(૨૧) કામાક્ષી અમ્માન શક્તિપીઠ, કાંચીપુરમ, તમિલનાડુ

(૨૨) માઁ ફુલ્લરા શક્તિપીઠ, બીરભુમ, પશ્ચિમ બંગાળ

(૨૩) બહુલા શક્તિપીઠ, બર્ધમાન, પશ્ચિમ બંગાળ

(૨૪) મહિષાસુરમર્દિની શક્તિપીઠ, બીરભુમ

(૨૫) કાલી ઘાટ શક્તિપીઠ, કોલકાતા

(૨૬) કંકલીતાલા શક્તિપીઠ, બીરભુમ

(૨૭) રત્નાવલી શક્તિપીઠ, હુગલી, પશ્ચિમ બંગાળ

(૨૮) ત્રિસ્ત્રોટા શક્તિપીઠ, હુગલી

(૨૯) નંદીપુર શક્તિપીઠ, બીરભુમ

(૩૦) ઉજાની શક્તિપીઠ, બર્ધમાન

(૩૧) ભાર્ગભીમા શક્તિપીઠ, પૂર્વા મેદિનીપુર, પશ્ચિમ બંગાળ

(૩૨) કામાખ્યા દેવી શક્તિપીઠ, ગુવાહાટી, આસામ

(૩૩) નર્તિયાંગ દુર્ગા શક્તિપીઠ, જયંતિયા હિલ્સ, મેઘાલય

(૩૪) ત્રિપુરા સુંદરી શક્તિપીઠ, ઉત્તર ચંદ્રપુર, મહારાષ્ટ્ર

(૩૫) બિરાજા શક્તિપીઠ, જાજપુર, ઓરિસ્સા

(૩૬) વિમલા મંદિર, પુરી, ઓરિસ્સા

(૩૭) જય દુર્ગા શક્તિપીઠ, દેવઘર, ઝારખંડ

(૩૮) ભૈરવ પર્વત શક્તિપીઠ, ઉજ્જૈન, મધ્યપ્રદેશ

(૩૯) કલમાધવ શક્તિપીઠ, શાહડોલ, મધ્યપ્રદેશ

(૪૦) નર્મદા શક્તિપીઠ, અનુપપુર, મધ્યપ્રદેશ

(૪૧) નાગપૂષની અમ્માન શક્તિપીઠ, નૈનાતીવુ, શ્રીલંકા

(૪૨) ગંડકી ચંડી શક્તિપીઠ, મુક્તિનાથ, નેપાળ

(૪૩) ગુહૃોશ્વરી શક્તિપીઠ, કાઠમંડુ, નેપાળ

(૪૪) સુગંધા શક્તિપીઠ, બારિસલ,બાંગ્લાદેશ

(૪૫) ભવાનીપુર શક્તિપીઠ, બોગરા, તેલંગાણા

(૪૬) જેશોરેશ્વરી શક્તિપીઠ,ઈશ્વરીપુર, બાંગલાદેશ

(૪૭) સપ્તશ્રૃંગી મંદિર, નાસિક

(૪૮) માં લક્ષ્મી શક્તિપીઠ

(૪૯) મનસા શક્તિપીઠ, કૈલાશ માનસરોવર

(૫૦) શિવહરકારાય શક્તિપીઠ, કરાચી, પાકિસ્તાન

(૫૧) હિંગળાજ શક્તિપીઠ, લસબેલા, પાકિસ્તાન

હિન્દુઓમાં માન્યતા અને શક્તિ અનુસાર ભાવ ભક્તિ કરવામાં આવે છે. જૂનાગઢના લોકો ગિરનાર રોડ ઉપરના વાઘેશ્વરી માતાની પૂજા અર્ચન કરી ધન્યતા અનુભવે છે. હાલારના લોકો જોગવડના આશાપુરા માતાજીને પણ ભજે છે.

અંબાજી માતા મંદિર

બનાસકાંઠાના દાંત ગામ નજીક આવેલું અંબાજી મંદિર એક મહત્ત્વપૂર્ણ શક્તિપીઠ છે, જે ૫૧ પવિત્ર સ્થળોમાંનું એક છે, જ્યાં સતીના મૃત્યુ અને ભગવાન શિવના વિનાશક નૃત્ય પછી તેમનો જમણો હાથ અથવા હ્ય્દય પડી ગયું હતું. ગુજરાતના ગબ્બર ટેકરી પર સ્થિત આ પ્રાચીન મંદિર દેવી અંબાને સમર્પિત છે. મંદિરનું મૂળ પ્રાચીનકાળમાં ખોવાઈ ગયું છે, પરંતુ તેનું અનેક નવીનીકરણ અને પુનઃસ્થાપન કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં મુઘલ કાળ દરમિયાન સમારકામ અને ૧૮મી સદીમાં મરાઠા શાસકો દ્વારા વ્યાપક પુનઃસ્થાપનનો સમાવેશ થાય છે. મંદિર અનન્ય છે કારણ કે તેમાં ભૌતિક મૂર્તિનો અભાવ છે, મધ્ય ગોખ (મંદિર) દેવીના જેવું શણગારેલું છે. વર્તમાન મંદિર મૂળ નાગર બ્રાહ્મણો દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું.

અંબાજીનું મંદિર ખાસ પુરાતત્ત્વીય કથા ધરાવતું નથી. ગર્ભગ્રહમાં માતા દેવીની દિવાલમાં એક તિરાડ છે. ત્યાં કોઈ મૂર્તિ નથી, પરંતુ કપડાં, એસેસરીઝ અને ચહેરાના માસ્ક સમયાંતરે ગોઠવાયેલા હોય છે જેથી વિવિધ દર્શનો જોઈ શકાય, જેમ કે માતા દેવી વાઘ પર સવારી કરતી હોય. નજીકમાં બે શાશ્વત દીવાઓ ઘીથી સળગતા હોય છે. દિવસમાં બે વાર આરતી કરવામાં આવે છે, અને મંદિરના પૂજારી બ્રાહ્મણો હોય છે. શહેરમાં, ફક્ત ઘીનો ઉપયોગ થાય છે (ક્યારેય તેલ નહીં) અને સ્ત્રીઓની પવિત્રતાનું કડક પાલન કરવામાં આવે છે. દુર્ગાશંકર કેવલરામ શાસ્ત્રી અનુસાર આ સ્થાન પર અંબાજીની પૂજા ઓછામાં ઓછી ૧૪મી સદીની છે.

નોંધનીય છે કે, સૌથી છેલ્લું નવીનીકરણ ૨૦૧૬ માં પૂર્ણ થયું હતું. વધુમાં, રાજ્ય સરકારે તાજેતરમાં જુલાઈ ૨૦૨૫માં મંદિર સંકુલ માટે ૫૦ વર્ષનો નવો માસ્ટર પ્લાન બનાવ્યો છે. ગબ્બર ટેકરી સાથે જોડતો એક નવો કોરિડોર શરૂ કર્યો, જેનો હેતુ યાત્રાળુઓ માટે સુવિધાઓ વધારવાનો છે.

માતા દુર્ગા મંદિર

ભારતભરમાં માઁ દુર્ગા મંદિરો ભક્તોને આકર્ષે છે. જેમાં જમ્મુમાં વૈષ્ણોદેવી મંદિર અને આંધ્રપ્રદેશના વિજયવાડામાં કનક દુર્ગા મંદિર જેવા મુખ્ય સ્થળોનો સમાવેશ થાય છે. અન્ય મહત્ત્વપૂર્ણ મંદિરોમાં પશ્ચિમ બંગાળમાં દક્ષિણેશ્વર કાલી મંદિર, ગુજરાતમાં અંબાજી મંદિર અને કર્ણાટકના આઈહોલમાં દુર્ગા મંદિરનો સમાવેશ થાય છે, જે સમૃદ્ધ શિલ્પ કલા સાથેનું એક પ્રાચીન સ્થળ છે.

ભક્તિ

ભક્તિ માનસ અને આસ્થાનો વિષય છે. નવરાત્રિ દરમિયાન માતાજીની ભક્તિ જ સર્વસ્વ હોય હોય એ સ્વાભાવિક છે. માતાજીની ભક્તિની પ્રથમ શરત 'આચારસહિંતા' છે. જે બહુ સ્પષ્ટ અને કડક છે. માતાજીની ભક્તિ મનોરંજન નથી. આર્થિક ઉપાર્જનની પ્રવૃત્તિ નથી. લાખો રૂપિયાના વસ્ત્ર પરિધાન કે ભવ્યતા પણ જરૂરી નથી. માત્ર એક દીપક અને અગરબત્તી દ્વારા પણ માતાજીની ભક્તિ થઈ શકે છે. ભક્તિ મટે નૃત્ય કરી શકાય, પરંતુ તેના માટે ડાન્સ ક્લાસમાં જવું જરૂરી નથી. માત્ર બે હાથ જોડી, આંખો બંધ કરીને પણ માતાજીની ભક્તિ કરી શકાય છે.

'નોબત'ના તમામ વાચકો અને ચાહકોને નવરાત્રિ પ્રસંગે હાર્દિક શુભેચ્છા અને આગામી સમયે સુખ, શાંતિ અને પ્રગતિમય નિવડે તેવી માતાજીને પ્રાર્થના.

જય માતાજી....

જો આપને આ પોસ્ટ ગમી હોય તો શેર કરો...