જનહિત યાચિકા (પીઆઈએલ)ઃ સામાન્ય માણસનો અવાજ, ન્યાયલય સુધીની રાહ

Author: નોબત સમાચાર

જનહિત યાચિકા (પીઆઈએલ)ઃ સામાન્ય માણસનો અવાજ, ન્યાયલય સુધીની રાહ

ભારતનું બંધારણ આપણને અનેક પ્રકારના હકો આપે છે. જીવનનો હક, સમાનતાનો હક, અભિવ્યક્તિનો હક, જીવનમાનનો હક. પરંતુ જ્યારે એ હકો માત્ર કાગળ પર રહે અને જીવનમાં તેનો ભંગ થાય ત્યારે તેવા ભંગનો અવાજ ન્યાયલય સુધી પહોંચાડવો જરૃરી બને છે. અને એ અવાજ બનવાનો પાયો છે જનહિત યાચિકા, જેને આપણે સામાન્ય રીતે પીઆઈએલ તરીકે ઓળખીશું.

જનહિત યાચિકા એ કોઈ વ્યક્તિગત ન્યાય માટે નહીં, પણ સમૂહ, સમુદાય, એક વર્ગ કે સમાજના મોટા હિત માટે દાખલ થતી કાયદેસર અરજી છે. જ્યારે સરકાર, નગરપાલિકા, અધિકારીઓ, સ્થાનિક સંસ્થાઓ કે કોઈ ખાનગી પક્ષ દ્વારા સામાન્ય જનતાના હકોના ભંગની સ્થિતિ સર્જાય ત્યારે, કોઈપણ નાગરિક ન્યાયલયમાં જનહિત માટે આ પિટિશન કરી શકે છે.

વિશેષ વાત એ છે કે જનહિત યાચિકા દાખલ કરવી માટે ન તો પીડિત વ્યક્તિ હોવી જરૃરી છે, ન કોઈ હેતુભર્યું હિત હોવું જોઈએ. માત્ર સચ્ચાઈ, નિશ્પક્ષતા અને યથાર્થ કારણો હોય, એટલું પૂરતું છે. એક શિક્ષક, વિદ્યાર્થી, સામાજિક કાર્યકર, સેવાસંસ્થા કે કોઈ પણ સમજદાર નાગરિક આ પિટિશન દાખલ કરી શકે છે એ પણ કોઈપણ પ્રકારના અખતિયાર વગર.

જનહિત યાચિકા દાખલ કરવા માટે નીચે મુજબના સંજોગો સામાન્ય રીતે યોગ્ય ગણાય છેઃ

(૧) જ્યારે કોઈ જાહેર નીતિ ન્યાયવિરોધી કે અસંવૈધાનિક હોય.

(૨) જ્યારે કોઈ અભાવગ્રસ્ત વર્ગના લોકો (યાત્રાળુ, શ્રમિકો, બાળકો, વૃદ્ધો) સામે અન્યાય થાય.

(૩) જ્યારે પર્યાવરણનો વિનાશ થાય, જાહેર જમીન પર ગેરકાયદેસર કબજો થાય.

(૪) જ્યારે શિક્ષણ, આરોગ્ય, પાણી, ટોઇલેટ જેવી જીવનસર્વસાધારણ સેવાઓ અપ્રાપ્ય બની જાય.

(૫) જ્યારે પોલીસ, જાહેર અધિકારીઓ કે સંસ્થાઓ પોતાની ફરજ માં બેદરકાર હોય.

આવા સંજોગોમાં કોર્ટે જાતે પણ નોટીસ લઈને કેસ દાખલ કરી શકે છે (સૂઓ મોટો) અથવા કોઈ નાગરિક લેખિત અરજીતથી યાચિકા દાખલ કરી શકે છે.

ફરિયાદ દાખલ કરવા માટે અગ્રન્યાયાલય એટલે કે હાઈકોર્ટ કે સીધા સપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી કરી શકાય છે. અરજીમાં મુદ્દાની માહિતી, અસરગ્રસ્ત વર્ગ, દસ્તાવેજી આધાર અને માગી રહેલા રાહતના મુદ્દાઓ સ્પષ્ટપણે દર્શાવવાનો હોય છે. અરજી હેતુપૂર્ણ હોવી જોઈએ વ્યક્તિગત રાજકીય હેતુથી ભરેલી કે ખોટા અભિપ્રાય સાથે દાખલ થયેલી પીઆઈએલ કોર્ટ દ્વારા ફગાવી દેવામાં આવે છે.

જનહિત યાચિકા એ એવી કાનૂની કાર્યવાહી છે જેમાં કોઈ નાગરિક વ્યક્તિગત હિત માટે નહીં, પણ સમગ્ર સમાજના હિત માટે, ખાસ કરીને એ લોકો માટે કે જેઓ પોતાનું હિત સ્વયં રક્ષણ કરી શકે તેવી સ્થિતિમાં નથી, તેમને ન્યાય આપવાનો પ્રયાસ કરે છે. આમ, પીઆઈએલ એ ''જનતા માટે ન્યાય''નો પાયો બની જાય છે.

આપણે ખાસ કાયદેસર દૃષ્ટિએ જોવાં જઈએ તો પીઆઈએલ એ આમ નાગરિકોએ પણ હાઈકોર્ટ અથવા સીધા સુપ્રીમ કોર્ટમાં દાખલ કરી શકે એવી અરજી છે. એવું જરૃર નથી કે અરજીકાર કોઈ હિતગ્રાહી પીડિત હોય જો તે 'મૌલિક હકો'ના ઉલ્લંઘન, જાહેર નીતિમાં ગેરરીતિ, તંત્રશાહી બેદરકારી કે અસંવેદનશીલ વ્યવહાર સામે ઊભો રહે તો કોર્ટ તેની અરજીને યોગ્ય માનીને સંભાળી શકે છે.

અહીં એ જાણવું પણ મહત્વપૂર્ણ છે કે પીઆઈએલ દાખલ કરતી વખતે કાયદાની રીતો અને ન્યાયલયના નિયમોનો યોગ્ય અનુસરો જરૃરી છે. એટલે ઘણી વખત અરજદારને પોતાના વકીલ દ્વારા અરજી દાખલ કરવી પડે છે. વકીલ અરજીની રચના કરે છે, યોગ્ય કાયદાની કલમો દર્શાવે છે અને મૌલિક હકોના ઉલ્લંઘનનું કાયદેસર અભિપ્રાય રજુ કરે છે.

પરંતુ પીઆઈએલ ની શક્તિ માત્ર આટલી નથી. આપણા ન્યાયવ્યવસ્થાની માનવતાવાદી સમજણને કારણે ઘણાં જ કેસોમાં લેખ, પત્ર કે મૌલિક તથ્યો પર આધારિત પત્રવ્યવહાર પણ ન્યાયમૂર્તિ સુધી પહોંચે છે અને કોર્ટ પોતે સૂઓ મોટો (સ્વયંસ્વરૃપે) કાર્યવાહી શરૃ કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે એક મહિલા કાર્યકરનું પત્ર કે જેમાં કોઈ ગામમાં બાળકો ભૂખ્યા સૂઈ રહૃાા છે એવું ઉલ્લેખ હોય, કે કોઈ વૃદ્ધ નિર્વસ્ત્ર હાલતમાં જાહેર માર્ગ પર પકડાયેલા હોય આવા પત્રો પર કોર્ટે પોતે પ્રવેશ લઈને એ પત્રને જનહિત યાચિકા રૃપે સ્વીકારેલું છે.

સુપ્રીમ કોર્ટના અનેક ઐતિહાસિક ચુકાદાઓ આવી રીતે પત્ર આધારિત પીઆઈએલ રૃપે શરૃ થયા છે જેમ કે ઓલગા ટેલીસ કેસ, જેમાં મજૂર વર્ગ માટે રેહવાની જગ્યા એ પણ જીવનનો હક ગણાયો, અથવા વિષ્ણુ બાગરેકા કેસ, જેમાં પર્યાવરણીય વિનાશ સામે કોર્ટે સરકારી તંત્રને જવાબદાર રાખ્યું.

આ ઉપરાંત ગુજરાત હાઈકોર્ટમાં પણ ઘણી વખત અંગત વકીલોએ પોલીસની બેદરકારી, શહેરના કચરા સંચાલન, શાળાની દુરવસ્થા, કે આશ્રમશાળાના બાળકી ઉપર થતા અત્યાચાર સામે પીઆઈએલ દાખલ કરી છે અને કોર્ટે હસ્તક્ષેપ કરીને તાત્કાલિક નિવેદન પણ લીધાં છે.

પીઆઈએલ દ્વારા કોર્ટ સરકાર કે સરકારી તંત્રને જવાબદારીથી કામ કરવા માટે દબાણમાં મૂકે છે. ઘણી વખત કોર્ટ રાજ્ય સરકાર કે મહાનગરપાલિકા તરફથી એફિડેવિટ મંગાવે છે, નિરીક્ષણ સમિતિ બનાવે છે, માર્ગદર્શિકા ઘડે છે અને આવા પ્રભાવકારક પગરખાંઓથી સામાજિક ન્યાયને જીવંત કરે છે.

જનહિત યાચિકા એ માત્ર કાયદાનું સાધન નથી, એ ન્યાયની આશાની ડોરી છે જ્યાં એક સામાન્ય માણસ પોતાની કલમ અને અવાજથી સમગ્ર તંત્રને પ્રશ્નમાં મૂકી શકે છે. અનેક પીઆઈએલના પરિણામે ભારતે આંતરિક સુરક્ષા કાયદા સુધાર્યા, તંત્રશાહી જવાબદાર બની, કચરો સંચાલન સઘન થયો, અને રહેવાસીઓને આધારકાર્ડ, વસવાટ અધિકાર, સ્વચ્છ પાણી જેવી મૌલિક સુવિધાઓ મળી.

એટલે... જો કોઈ અન્યાય તમારી સામે નહીં પણ તમારા આસપાસ થાય છે, તો આંખ મીંચી લેવાની જરૃર નથી કાયદો તમારૃં મળતુ મંચ છે અને જનહિત યાચિકા તમારા હાથમાં છે.

ધ્વનિ લાખાણી એડવોકેટ, ગુજ. હાઈકોર્ટ

જો આપને આ પોસ્ટ ગમી હોય તો શેર કરો...