૧૯મી સદીમાં અમુક દેશોએ અનેક જાતના ઉદ્યોગ સ્થાપ્યા હતા. એક દેશ બીજા દેશ સાથે ઘણો વેપાર-ધંધો કરતાં હતાં. એમાંથી અમુક દેશો ખૂબ અમીર બની ગયા. એ સમયે કેટલાક વગદાર માણસોએ ગરીબી દૂર કરવા માટે ઘણાં પ્રયત્નો કર્યા હતા. પણ શું પૃથ્વીની સંપત્તિને દુનિયાના બધા લોકો વચ્ચે એકસરખી રીતે વહેંચી શકાય?અમુક વર્ષો પહેલાં કેટલાક લોકોએ વિચાર્યું કે, સમાજવાદ કે સામ્યવાદથી આખી દુનિયામાંથી ભેદભાવ દૂર કરી શકાશે. તેઓ માનતા હતા કે દેશની સંપત્તિને દરેક નાગરિકો વચ્ચે એકસરખી રીતે વહેંચવી જોઈએ. પણ અમીર લોકો આ વિચાર સાથે જરાય સહમત ન હતા. પણ 'બધા પોતાની ક્ષમતા પ્રમાણે આપે અને જરૃરિયાત પ્રમાણે મેળવે,' એ સૂત્રને લાખો લોકો સ્વીકારવા લાગ્યા. ઘણાંએ આશા રાખી કે બધા દેશો સામ્યવાદ સ્વીકારે તો ધરતી પર સુખ-શાંતિ આવશે. કેટલાક અમીર દેશોએ સામ્યવાદનો અમુક હદે સ્વીકાર કર્યો છે. તેઓએ નાગરિકોને 'ઘોડિયાથી કબર સુધી' બધી સગવડો પૂરી પાડવાનું વચન આપ્યું છે. તેઓ દાવો કરે છે કે પોતાના દેશમાંથી ગરીબી હટાવી દીધી છે.પણ, સામ્યવાદ ક્યારેય સ્વાર્થ વગરનો સમાજ બનાવી શક્યું નથી. નાગરિકો પોતાને માટે નહિ પણ સમાજના લાભ માટે કામ કરે એ તો સ્વપ્ન જ રહ્યું.ગરીબી દૂર કરવાનો બીજો પ્રયાસ, અમેરિકાનું સપનું તરીકે ઓળખાય છે. એમાં લોકો માનતા કે જેઓ મહેનત કરશે તેઓ અમીર બનશે. ઘણાં દેશોએ આ નીતિ અપનાવી હતી. તેઓએ લોકશાહી સરકારની સ્થાપના કરી અને લોકો છૂટથી વેપાર-ધંધો કરી શકે એવી વ્યવસ્થા કરી. આ નીતિ અપનાવીને અમેરિકા ખૂબ અમીર રાષ્ટ્ર બની ગયું. પણ બીજા દેશો માટે એ શક્ય બન્યું નહિ. અમેરિકાની સમૃદ્ધિ માટે રાજનીતિ સિવાય પણ બીજા બે કારણો હતાં. એક તો એ દેશ વિશાળ કુદરતી સંપત્તિ ધરાવતો હતો. બીજું કે તેઓ સહેલાઈથી બીજા દેશો સાથે વેપાર-ધંધો કરી શકતા હતા. દુનિયાની હરીફાઈવાળી વેપાર વ્યવસ્થાને લીધે અમુક દેશો અમીર બની ગયા જ્યારે કે બીજા દેશો ગરીબ રહી ગયા. ગરીબી એટલી જટિલ સમસ્યા છે કે એને સહેલાઈથી દૂર કરી શકાતી નથી. દાખલા તરીકે, બીમારીને કારણે લોકો ગરીબ બને છે, અને ગરીબીને કારણે બીમાર પડે છે. જો બાળકોને પૂરતું પોષણ ન મળે તો તેઓનો સારો વિકાસ થતો નથી. પરિણામે તેઓ મોટા થઈને પોતાના કુટુંબની સારી સંભાળ રાખી શકતા નથી. જ્યારે કે બીજી તરફ અમીર દેશો પોતાનું વધારાનું અનાજ 'સહાય'ના નામે ગરીબ દેશોને આપે છે, ત્યારે એ દેશોના ખેડૂતો અને વેપારીઓ બેકાર બની જાય છે. પરિણામે, એ દેશોમાં ગરીબી વધે છે. જો અમીર દેશો પૈસાથી સહાય કરે તો એમાંથી બીજી મુશ્કેલીઓ ઊભી થઈ શકે. જેમ કે, ગરીબ દેશને મળેલી સહાયમાંથી ચોરી કરી લેવામાં આવે, જેના લીધે ભ્રષ્ટાચાર વધે છે. ભ્રષ્ટાચાર વધવાથી ગરીબી વધે છે. ટૂંકમાં, વિદેશી સહાયથી ગરીબીના મૂળ ઉખેડી શકાતા નથી.વિશ્વ બૅક્ન અનુસાર, ૧૧૦ કરોડ લોકોને ગરીબીમાંથી બહાર કાઢવામાં આવ્યાં છે.એમાં કોઈ શંકા નથી કે આ સમૃદ્ધ થઈ રહેલી દુનિયા માટે આ સારા સમાચાર છે.૧૯૯૦થી ૨૦૧૫ સુધીમાં આંતરરાષ્ટ્રીય ગરીબી રેખા નીચે જીવનારા લોકોની સંખ્યા ૧૯૦ કરોડથી ઘટીને ૭૩ કરોડ ૫૦ લાખ થઈ ગઈ છે.એનો અર્થ એવો થયો કે દુનિયાની વસતિના જે ભાગને વ્યાખ્યા પ્રમાણે ગરીબ માનવામાં આવે છે, એ આ સમયગાળા દરમિયાન ૩૬ ટકાથી ઘટીને ૧૦ ટકા થઈ ગયો છે.વ્યાખ્યા પ્રમાણે ૧.૯૦ અમેરિકન ડૉલર અથવા તેનાથી પણ ઓછી રકમમાં પ્રતિદિન ગુજરાન ચલાવનાર વ્યક્તિને ગરીબી રેખા નીચે ગણવામાં આવે છે.જોકે, ગરીબી સામે લડવાની કહાણી આપણે જેટલી દેખાય છે એટલી આસાન નથી.ગરીબી રેખાનું ધોરણ નક્કી કરનારા અર્થશાસ્ત્રીઓએ બીબીસીને જણાવ્યું કે હાલ વિકાસને લઈને જે નીતિઓ બની છે તે યોગ્ય રીતે ગરીબો સુધી પહોંચતી નથી અને તેમને કામ આવી રહી નથી.વિશ્વ બૅક્નના સિનિયર વાઇસ પ્રૅસિડૅન્ટ રહેલા માર્ટિન રવાલિયન કહે છે, વધતી અસમાનતા આપણા માટે ગરીબી દૂર કરવા અને વ્યાપક સામાજિક પ્રગતિના રસ્તામાં પડકારો પેદા કરી રહી છે.વિશ્વ બૅક્નના કહેવા પ્રમાણે સમુચિત વિકાસનો અભાવ, આર્થિક સુસ્તી અને હાલમાં થયેલા સંઘર્ષોને કારણે કેટલાક દેશોની પ્રગતિની રફતારમાં અડચણો આવી છે.ચીન અને ભારતમાં જ્યાં કુલ એક અબજ લોકોને હવે ગરીબની શ્રેણીમાં ન મૂકી શકાય, તેવી રીતે સબ-સહારા આફ્રિકાના દેશોમાં અત્યંત ગરીબીમાં રહેતા લોકોની સંખ્યા આજે ૨૫ વર્ષ પહેલાંની સરખામણીએ વધી છે.વિશ્વ બૅક્નમાં પોવર્ટી ઍન્ડ ઇક્વિટી ગ્લોબલ પ્રૅક્ટિસનાં વૈશ્વિક નિદેશક કેરોલિના સાંચેઝ-પારામો કહે છે, છેલ્લા લગભગ એક દાયકામાં આપણે વિશ્વમાં પ્રગતિની બે અલગ-અલગ રફતારો જોઈ રહ્યા છીએ.તેમણે જણાવ્યું કે તેના માટે ચાર કારણો જવાબદાર છે.કેરોલિના કહે છે, એક દાયકામાં બુનિયાદી સ્તર પર સબ-સહારા આફ્રિકા અને લેટિન અમેરિકામાં પૂર્વ તથા દક્ષિણ એશિયાની સરખામણીએ ગ્રોથ ઓછો રહ્યો છે.જ્યારે દેશ પ્રગતિ નથી કરતા ત્યારે ગરીબી હટાવવાની દિશામાં આગળ વધવું મુશ્કેલ થઈ જાય છે. અહીં ગરીબી પુનર્વિતરણ માધ્યમ દ્વારા હટાવી શકાય છે જે ખૂબ જ મુશ્કેલ છે.ગરીબી હટાવવા માટે સતત આર્થિક પ્રગતિ કરવી એક જરૃરી શરત છે. જોકે, કેરોલિના કહે છે કે આ એકમાત્ર શરત નથી.અનેક દેશોનો ગ્રોથ પર્યાપ્ત રીતે સમાવેશક રહ્યો નથી કારણ કે ત્યાં મૂડી પર વધારે જોર આપનારા ઉદ્યોગો છે. જે અપેક્ષા પ્રમાણે ઓછી નોકરીઓ પેદા કરે છે.ઉદાહરણ તરીકે સબ-સહારા આફ્રિકામાં આવી સ્થિતિ છે.કેરોલિના કહે છે, ગરીબો માટે શ્રમ જ આવકનો મુખ્ય સ્રોત છે. તેથી શ્રમિકોને અવસરો નહીં મળે તો ગરીબીમાં ક્યારેય ઘટાડો જોવા નહીં મળે.અર્થવ્યવસ્થા ત્યારે સંપન્ન થાય છે જ્યારે લોકો પાસે માત્ર આવક જ નહીં પરંતુ શિક્ષણ, ફાઇનાન્સ અને સારા આધારભૂત માળખાની સુવિધાઓ હોય.કેરોલિના કહે છે, તેનાથી પણ વિકાસમાં તમામ લોકો સામેલ થાય તેની સંભાવના ઘટી જાય છે.તેઓ દક્ષિણ અને પૂર્વ એશિયામાં મલેશિયાનું ઉદાહરણ આપતા કહે છે, અહીં એકસાથે અનેક વસ્તુઓ થઈ રહી છે.આંતરાષ્ટ્રીય ધોરણો અનુસાર ૨૦૧૩થી મલેશિયામાં ગરીબીનો દર શૂન્ય છે પરંતુ દેશનાં ધોરણો અનુસાર નથી.બ્રાઝીલમાં સફળ નાણાં ટ્રાન્સફર કાર્યક્રમને કારણે ગરીબી પહેલાં ઘટી ગઈ પરંતુ ત્યારબાદ ફરી વધી ગઈ.૧૯૯૦માં ૨૧.૬ ટકા હતી, ૨૦૧૪માં ૨.૮ ટકા થઈ ગઈ પરંતુ ૨૦૧૭માં ૪.૮ ટકા થઈ ગઈ.કેટલાક દેશોએ પહેલાં જે સફળતા હાંસલ કરી હતી, તે હાલના રાજકીય અને હિંસક સંઘર્ષોને કારણે ફરી ખતમ થઈ ગઈ.કેરોલિનાના મત મુજબ, આ સમયે, જે દેશોમાં સંઘર્ષ ચાલી રહ્યો છે ત્યાં ગરીબી વધી રહી છે. જ્યારે અન્ય દેશો પ્રગતિ કરી રહી છે.૨૦૧૫માં દુનિયામાં અડધા ગરીબો પાંચ જ દેશોમાં હતા, ભારત, નાઇજિરિયા, ડેમૉક્રેટ રિપબ્લિક ઑફ કોંગો, ઇથિયોપિયા અને બાંગ્લાદેશ.તાજાં અનુમાનો અનુસાર નાઇજિરિયા સૌથી વધારે ગરીબી નાગરિકોના મામલે ભારતને પાછળ છોડી દીધું છે અથવા થોડા સમયમાં પાછળ છોડવાનું છે.ઘણા આફ્રિકા દેશોની અર્થવ્યવસ્થા ગરીબીની વિરુદ્ધ લડવાની દિશામાં સારું કામ કરી રહી છે.તેમ છતાં પણ ૨૦૩૦ સુધી ૧.૯૦ ડૉલર અથવા તેનાથી ઓછામાં ગુજરાન ચલાવનારા દસમાંથી લગભગ નવ લોકો સબ-સહારા આફ્રિકામાં હશે.૨૦૩૦ સુધીમાં ગરીબી દૂર કરવાનું સંયુક્ત રાષ્ટ્રનું લક્ષ્ય છે પરંતુ જુલાઈમાં આવેલો તેનો રિપોર્ટ દર્શાવે છે કે આ સમયે દુનિયાની છ ટકા વસતિ ગરીબ હશે.એવામાં વર્લ્ડ બૅક્નનું એક લક્ષ્ય એ પણ છે કે આ સંખ્યાને ઓછામાં ઓછી ૩ ટકાથી નીચે લાવવામાં આવે.જોકે, સ્થિતિને જોઈને લાગે છે કે આ અનુમાન ભાગ્યે જ પૂર્ણ થશે.રવાલિયન કહે છે કે હાલની વિકાસની નીતિઓ તેમના માટે ગરીબી માટે અસરકારક છે પરંતુ જેટલી હોવી જોઈએ એટલી નહીં.તેઓ માને છે કે જે લોકો અત્યંત ગરીબ છે તેમના સુધી આ નીતિઓ પહોંચી રહી નથી.તેઓ કહે છે, જો તમે થોડા સમય પહેલાંની વાત કરો તો આજના અમીર દેશો ૨૦૦ વર્ષ પહેલાં એટલા જ ગરીબ હતા, જેટલા આજે આફ્રિકાના દેશો ગરીબ છે.જોકે, ધીરે-ધીરે તેઓ ગરીબોને આગળ વધારવામાં સફળ રહ્યા. આજની વિકાસશીલ દુનિયામાં તેનાથી ઉલ્ટું થઈ રહ્યું છે.રવાલિયન કહે છે, આ મામલામાં આજે દુનિયા પાછળ જઈ રહી છે. તે ગરીબ લોકોની સંખ્યા ઝડપથી ઓછી કરી રહી છે પરંતુ સૌથી ગરીબ લોકોને આગળ વધારવામાં તેમની નીતિઓ એટલી પ્રભાવી રહી નથી.રવાલિયન જણાવે છે કે પ્રતિદિન ૧.૯૦ ડૉલર કે તેના કરતાં ઓછા ખર્ચે જીવન વિતાવવાનો માપદંડ ખૂબ જ ગરીબ સમાજમાં થતી પ્રગતિને મૉનિટર કરવા માટે બનાવવામાં આવ્યો છે.પરંતુ જેમ-જેમ ઓછી આવક ધરાવતા દેશ અમીર થઈને મધ્યમ આવક ધરાવતા વર્ગમાં આવી રહ્યા છે, વધતી અસમાનતા સૌથી ગરીબ લોકોને ગરીબીમાંથી બહાર કાઢવા માટે મુશ્કેલી ઊભી કરી દે છે.