હાઈપર ટેન્શનને 'સાઈલેન્ટ કીલર' પણ કહે છે. કારણ કે માથાનો વારંવાર દુઃખાવો, ચક્કર આવવા, નબળી દૃષ્ટિ, નસકોરી ફૂટવી, અનિદ્રા વગેરેની તપાસ માટે જ્યારે લોકો તબીબ પાસે જાય છે ત્યારે જ નિદાનમાં મોટેભાગે ખબર પડે છે કે, દર્દી હાઈપર ટેન્શનનો શિકાર છે. આ દર્દ હૃદય, કીડની, મગજ અને આંખોને વિપરિત અસર કરે છે.

એક સંશોધન મુજબ, ૩૩.૮ ટકા શહેરી વસતિ અને ર૭.૬ ટકા ગ્રામીણ વસતિ હાઈ બ્લડ પ્રેશરથી પીડિત છે. જેનો અર્થ એ થાય કે, દરેક ત્રીજો ભારતીય હાઈબીપીનો દર્દી છે. આ ઉધઈની જેમ સ્વાસ્થ્યને કોરી ખાતા દર્દ પ્રત્યે લોકોની જાગૃતિ વધારવા દર વર્ષે ૧૭ મે નાં રોજ વિશ્વ હાઈપર ટેન્શન દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે.

સામાન્ય પરિભાષામાં કહીએ તો, હાઈબીપીને એક પરિચય મુજબ, ધમનીઓમાં લોહીના દબાણનું વધી જવું કે જે દબાણના વૃદ્ધિને કારણે હૃદયને સામાન્ય કરતા વધુ કાર્યરત રહેવું પડે છે. હાઈપર ટેન્શનની પીડિત દર્દીઓમાં મુખ્ય કારણો જોઈએ તો ૩૦ ટકા દર્દીઓ દ્વારા મીઠાનો વધુ પડતો ઉપયોગ અને પાચક પોટેશિયમ (ફળ અને શાકભાજી) નું ઓછું પ્રમાણ, ર૦ ટકા દર્દીઓને બેઠાડું જીવનના કારણે, ૩૦ ટકા જેટલા દર્દીઓને સ્થૂળતાને કારણે અને અન્ય બાબતો જેવી કે તંબાકુ અને દારૃનું વ્યસન પણ જવાબદાર છે તેમ વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશનના તારણોમાં દર્શાવવામાં આવ્યું છે.

જામનગર જી.જી. હોસ્પિટલના મેડિસીન વિભાગના હેડ ઓફ ડિપાર્ટમેન્ટ તબીબ અને ગુજરાત આયુર્વેદ યુનિવર્સિટી જામનગરના કાયાચિકિત્સા વિભાગના વરિષ્ઠ એસોસિએટ પ્રોફેસર વૈદ્યએ બન્ને ક્ષેત્રોના તજજ્ઞોના મત મુજબ, વર્તમાન સમયની દોડધામભરી સ્ટ્રેટ્સ (તણાવ) વાળી જિંદગી, બેઠાડું જીવન, મેદસ્વીતા, જંકફૂડ-ફાસ્ટફૂડનો અતિરેક, એસીડીટી વધારતા કોલ્ડ્રીંક્સ કે જે જઠરના પાચકકરસોના કાર્યને વિક્ષેપિત કરે છે, દારૃ-તમાકુનું વ્યસન, ચા-કોફીનો વધુ પડતો ઉપયોગ, અથાણા, પાપડ, ગાંઠિયા, ભજિયા તથા ખાવામાં મીઠાનો (ખારાશ) નો વધુ ઉપયોગ, મેંદાની બનાવટોનું અત્યાધિક સેવન, ચિંતાવાળો અથવા હાઈપર એક્ટિવ સ્વભાવ આ તમામ બાબતો હાઈપર ટેન્શનના જન્મદાતા છે.

જી.જી. હોસ્પિટલના મેડિસીન વિભાગના હેડઓફ ધ ડીપાર્ટમેન્ટ ડો. મનિષ મહેતા જણાવે છે કે, આજની દોડધામભરી જિંદગીમાં અગમચેતીના પગલાંરૃપે ૩૦ વર્ષની વયથી જ દર છ મહિને નિયમિતપણે હેલ્થ ચેક અપ કરાવવું તે બાબત સમજણભર્યું પગલું બની રહે. જો નિદાન સમયે બ્લડપ્રેશર તેની મર્યાદા કરતા વધુ જણાય તો નિયમિતપણે દવાનું સેવન અને દર મહિને અચૂક હેલ્થ ચેકઅપ આવશ્યક બની રહે છે.

હાઈબ્લડ પ્રેશર (હાઈપર ટેન્શન) ને નજરઅંદાજ કરવાથી તે હાર્ટ એટેક અને બ્રેઈન સ્ટ્રોક જેટલી જીવલેણ અસરો આપે છે. હાઈબ્લડ પ્રેશર કીડનીની કામગીરીને ખોરવવાની, પેરાલાસીસ અને આંખની ઝાંખપનું પણ કારણ બને છે. હાઈબીપીને કંટ્રોલેબલ કહી શકાય છે પણ મહદ્અંશે ક્યોરેબલ નહીં. હેલ્થ ચેકઅપને તબીબી ભાષામાં 'સ્ક્રીનીંગ' કહે છે. મને કંઈ થાય જ નહીં એવો જડ અભિગમ છોડી સ્વાસ્થ્ય પ્રત્યે સંવેદનશીલ અને જાગૃત બની નિયમિત પણે સ્ક્રીનીંગ કરાવવું ડહાપણભર્યું પગલું છે.

સામાન્ય સંજોગોમાં ૧ર૦ દ્બદ્બઁખ્ત સિસ્ટોલીક અને ૮૦ દ્બદ્બઁખ્ત ડાયસ્ટોલિક આ બન્ને રીડીંગ સ્વસ્થ બીપીના અંકનો નિર્દેશ કરે છે. આ અંકોથી રીડીંગમાં થયેલો વધારો સમયસર નિદાન અને સારવારનો નિર્દેશ કરે છે.

છેલ્લા ત્રીસેક વર્ષથી અંદાજિત ર૦ ટકા જેટલી વસતિ બ્લડપ્રેશર અને ૧૦ ટકા વ્યક્તિ ડાયાબિટીસથી પીડિત છે. લો બીપી કરતા હાઈબીપીની વિપરિત અસરો વધુ ગંભીર હોય છે.

જી.જી. હોસ્પિટલના મેડિસીન વિભાગના આસીસ્ટન્ટ પ્રોફેસર ડો. સ્નેહા વઢવાણા જણાવે છે કે, ૧ર૦ થી ૧૪૦ દ્બદ્બઁખ્ત સુધીના સિસ્ટોલિક રીડીંગમાં અનુલોમ-વિલોમ પ્રાણાયામ અને ધ્યાન દર્દીઓ માટે ખૂબ અસરકારક ઈલાજ છે કે જે માનસિક શાંતિ આપે છે. જ્યારે સતત અને વધુ પડતું હાઈબીપી હોય તેવા કિસ્સામાં આ પ્રક્રિયાની સાથે-સાથે ડોક્ટર દ્વારા સૂચિત દવાનું પણ નિયમિત સેવન જરૃરી બને છે. ઘણાં લોકો મેડિકલ સ્ટોરમાં જઈને મને બીપીની દવા આપો એમ કહીને દવા આપમેળે ચાલુ કરી દે જેને મેડિકલ ટર્મ્સમાં ઓવર ધ કાઉન્ટર ડ્રગ લેવી કહે છે તે બિલકુલ યોગ્ય નથી. કારણ કે દર્દીના સમગ્ર રિપોર્ટ જાણીને પછી જ ડોક્ટર દ્વારા દવા આપવામાં આવે છે.

હાયપર ટેન્શનને લીધે કીડનીની કામગીરી ઉપર અવળી અસર થાય તેવું જ માત્ર નથી પણ ર્દ્ગહ જીાીર્િૈર્ઙ્ઘઙ્મ ટ્ઠહૌ ૈહકઙ્મટ્ઠદ્બર્ટ્ઠાિઅ ડ્ઢિેખ્તજ (પેઈન કીલર) કીડની પર વિપરિત અસર કરે તેનાથી હાયબીપી થાય તેવું પણ બને છે.

માત્ર શહેરોમાં જ નહીં, ગામડામાં પણ હવે જીવનશૈલી પહેલા જેટલી સ્વસ્થ રહી નથી. શારીરિક પરિશ્રમ ઘટ્યો છે, માનસિક ચિંતાઓ વધી છે. તેના ઉકેલ રૃપે સરકાર દ્વારા સંચાલિત પીએચસી અને સીએચસી જેવા પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્રોમાં જઈ લોકોએ રેગ્યુલર મેડિકલ તપાસ કરાવવી જોઈએ. આ માટે આરોગ્ય કેન્દ્રોમાં કામ કરતા આશા વર્કરોને ઘરે-ઘરે જઈને આ બીમારીથી લોકોને સજાગ બનાવવા કાર્યરત રાખવામાં આવે છે.

હાઈપર ટેન્શન વારસાગત પણ હોય શકે છે અને પરિવારના વડવાઓ નિરોગી હોય છતાં હાલની દોડધામભરી તણાવગ્રસ્ત જીવનશૈલીને લઈને વારસાગત્ ન હોય તેવી વ્યક્તિને પણ હાઈપર ટેન્શન થઈ શકે છે.

આયુર્વેદની દૃષ્ટિએ હાઈબીપીને અભિવૃદ્ધિ રક્તચાપ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આયુર્વેદના પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં જેનો ઉલ્લેખ છે તેવા રક્તગતવાત, શિરાગતવાત, રક્તવૃદ્ધિ, આવૃત્તવાત, પિત્તાવૃત્તવાત, વ્યાનબલવૃદ્ધિ, પ્રાણવૃત્તવ્યાત, રક્તાવૃત્તવાત વગેરે રોગોના લક્ષણોની સામ્યતા હાયપર ટેન્શનના લક્ષણો જેવી જ છે. આયુર્વેદ ક્ષેત્રમાં રર વર્ષના અનુભવી અને ગુજરાત આયુર્વેદ યુનિવર્સિટી જામનગરના આઈપીજીટી એન્ડ આર એ અંતર્ગતના કાયાચિકિત્સા વિભાગના એસોસિએટ પ્રોફેસર ડો. શ્રીમતી અલંકૃતા આર. દવેએ એમ.ડી.નો અભ્યાસ-સ્પેશ્યલાઈઝેશન હાઈપરટેન્શન વિષય સાથે કર્યો છે. કાયાચિકિત્સા, રોગનિદાન અને વિકૃતિ વિજ્ઞાનમાં ગુજરાત આયુર્વેદ યુનિવર્સિટીના પ્રથમ ક્રમાંક પ્રાપ્ત કરી પીએચ.ડી. સુધીનો અભ્યાસ કર્યો છે. તેમના માર્ગદર્શન નીચે પચાસેક જેટલા વિદ્યાર્થીઓએ એમ.ડી., પીએચ.ડી.નો અભ્યાસ કર્યો છે.

ડો. અલંકૃતા જણાવે છે કે, આયુર્વેદિક સારવારની મુખ્ય ત્રણ પદ્ધતિઓ છે જેમાં આયુર્વેદ પદ્ધતિથી નિદાન અને આયુર્વેદ પદ્ધતિથી જ સારવાર, મોડર્ન/એલોપથીથી નિદાન અને આયુર્વેદથી સારવાર તેમજ આયુર્વેદ પદ્ધતિથી નિદાન અને મેડિકલ ઈમરજન્સીના કિસ્સાઓમાં એલોપથીથી સારવારનો સમાવેશ થાય છે.

આયુર્વેદ મુજબ જ્યારે પ્રાણ, અપાન, સમાન, વ્યાન અને ઉદાન આ પાંચ વાયુમાંથી 'વ્યાન વાયુ' કે જે રક્ત પ્રસરણ/પરિભ્રમણ માટે જવાબદાર છે અને જે શરીરના દરેક કોષો સુધી રક્ત પહોંચાડવાનું કામ કરે છે. તેની ક્રિયામાં ખલેલ પડવી તે બાબત જ ીજજીહૌટ્ઠઙ્મ હાઈપર ટેન્શનનું મુખ્ય કારણ બને છે કે જેના ઉપચારોમાંનો એક ઉપાય આયુર્વેદમાં શિરોધારા છે. શિરોધારા એટલે હાંડીમાં પાણી, તેલ, છાશ, ઘી કે કવાથ ભરી દર્દીને આરામદાયક મુદ્રામાં સુવડાવી તેના કપાળ પર વહાવવામાં આવતી તે ધારા આ શિરોધારાની પ્રક્રિયા અગાઉ અને બાદમાં બીપીની નોંધણી કરવામાં આવે ત્યારે આશ્ચર્યજનક ત્વરિત પરિણામો જોવા મળે છે. ખાસ કરીને, અગમ્ય કારણોસર બીપી વધતું હોય તેવા કિસ્સાઓમાં એટલે તબીબી ભાષામાં ીજજીહૌટ્ઠઙ્મ હાઈપર ટેન્શન કિસ્સાઓમાં શિરોધારાની સારવાર ખૂબ કારગર નીવડે છે. જલધારાની સરળ રીત એ પણ છે કે, પાણીમાં નળ નીચે કે ધીમા ફૂવારા નીચે ઊભા રહી કે બેસી માથામાં ઠંડા પાણીની ધાર કરવામાં આવે તો, ઈશ્વર નિર્મિત પંચતત્ત્વોમાંનું આ એક 'જલ તત્વ' આશીર્વાદરૃપી ચમત્કારિક પરિણામો આપે છે. અન્ય રીતોમાં શિરોધારા ચંદનબલા લાક્ષ્યાદિતેલ, દૂધની ધારા એટલે કે ક્ષીરધારા અને છાશની ધારા એટલે તક્રધારથી પણ 'શિરોધારા'ની સારવાર આપી શકાય છે.

૯૦ દ્બદ્બઁખ્ત થી વધુ રીડીંગ દેખાડતું ફાયસ્ટોલિક હાયપર ટેન્શન રીડીંગ વધુ ગંભીર પરિસ્થિતિનો નિર્દેશ કરે છે.

આયુર્વેદમાં ત્રણ પ્રકારના હાઈપર ટેન્શનના તબક્કાઓનો ઉલ્લેખ છે. જેમાં માઈલ્ડ, મોડરેટ અને સીવીઅરનો સમાવેશ થયેલો છે. અશ્વગંધા, શંખપુષ્પી, મંડુકપર્ણી, યષ્ટીમધુ, જટામાસી, પીપરીમૂલ, શતાવરી, ભૃંગરાજ, હરિતકી, ધૃતકુમારી, ગોક્ષૂર, પુનર્નવા આ તમામ દ્રવ્યો, જુદા-જુદા સ્વરૃપમાં, દર્દીની તાસીર મુજબ આયુર્વેદના નિષ્ણાત વૈદ્ય દ્વારા ીજજીહૌટ્ઠઙ્મ હાઈપર ટેન્શનના દર્દીને સૂચિત કરવામાં આવે છે. હાયપર ટેન્શનના અન્ય પ્રકારોમાં જુદી-જુદી અન્ય આયુર્વેદિક ઐષધિઓ પણ ઉપચારમાં સમાવિષ્ટ છે.

મોટી ઉંમરના લોકોમાં મોટેભગે રક્તવાહિનીઓનું બરડ થવું, કાર્યશીલતા નબળી થવાના સંજોગોમાં તથા યુવાન વયનાને માનસિક ચિંતાભરી જીવનશૈલી અને અયોગ્ય ખાદ્ય આદતોને કારણે હાઈપર ટેન્શન થાય છે. ખાસ કરીને, ડિજિટલ ગેઝેટ્સ મોબાઈલ, કોમ્પ્યુટર તથા ઈલેક્ટ્રીક સાધનોના ઉપયોગનો અતિરેક માનસિક તણાવ અને વિચારોની વણથંભી વણઝાર સર્જે છે, જે માનસિક સુખ-ચેનને હરી લે છે અને હાઈપર ટેન્શનનો રોગ ઘર કરી લે છે.

અગાઉના સમયમાં શારીરિક શ્રમ પણ માનસિક રાહતનો જમાનો હતો, પરંતુ હવે બેઠાડું જીવન, અપૂરતી ઊંઘ અને માનસિક અશાંતિનું જીવન રોજીંદી ઘટમાળ બની ગઈ છે. માણસ સવારે ઊઠે છે ત્યારથી જ ચિંતા અને જવાબદારીઓનો બોજ માથે લઈને જ જાગે છે. આ માનસિક તણાવ શરીરના અંતઃસ્ત્રાવો, રોગપ્રતિકારક શક્તિ, લોહીનું પરિભ્રમણ ખોરવી નાખે છે અને યુવાન વયથી જ માણસ અવનવા શારીરિક અને માનસિક રોગોનો શિકાર બને છે જેનો અચૂક ઉપાય પ્રાણાયામ, ધ્યાન અને સર્વશક્તિમાન ઈશ્વર પ્રત્યેની સંપૂર્ણ શરણાગતિ છે જે અભ્યાસથી કેળવી શકાય છે.

હાઈબીપી તમારી તંદુરસ્તીને ખોરવવા બારણે ઊભું છે કે નહિં તેના અમુક દેખીતા લક્ષણોમાં માથાનો સતત દુઃખાવો, કાનમાં વિશેષ પ્રકારનો અવાજ સંભળાવો, હૃદયના ધબકારા વધવા, નિરૃત્સાહપણું, યાદશક્તિ ઘટવી, આંખમાં ઝાંખપ, વારંવાર પેશાબ લાગવો કે પેશાબને લગતી અન્ય તકલીફો થવી, એકાગ્રતા ઘટવી, ચાલવામાં હાંફી જવું, આંખો લાલ થવી, થાક લાગવો, પગની પીંડીમાં દુઃખાવો, ખાલી ચડવી, વારંવાર ગુસ્સો આવતા નાની નાની પરિસ્થિતિઓમાં માનસિક તણાવ થવો આ તમામ બાબતો જે-તે વ્યક્તિને સમયસર મેડિકલ-ચેકઅપ માટેનો ઈશારો આપે છે.

હાઈપર ટેન્શન માટે, હૃદય જે રક્તને બહાર ફેંકે છે અને દરેક કોષો સુધી તે લોહી પહોંચે છે અને શરીરનું રૃધિરાભિસરણ તંત્ર વ્યવસ્થિત રહે છે તે પરિબળ સહિત રક્તવાહિનીઓમાં રક્તનું દબાણ, શરીરમાં લોહીની ઘનતા, રક્તવાહિનીઓની દીવાલથી અંદરના રક્તના પરિભ્રમણ માટેની સ્થિતિસ્થાપક્તા વગેરે તમામ બાબતો અસરકર્તા હોય છે.

આયુર્વેદની દૃષ્ટિએ જઠરાગ્નિ એટલે કે ખોરાકનું પાચન કરતું અગ્નિતત્વ સ્વાસ્થ્યનું સૌથી વધુ અસરકર્તા પરિબળ છે. જ્યારે એલોપથીની સારવારમાં પોષણયુક્ત આહાર લેવાની બાબત ઉપર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે.

હાઈબીપીના લીધે મસ્તિષ્ક, આંખો, કીડની વગેરે અવયવોને આંતરિક રીતે ગંભીર નુક્સાન થઈ શકે છે તો એથી ઉલટું હૃદયની તકલીફો, કીડનીજન્ય રોગો, અંતઃસ્ત્રાવ ગ્રંથિઓમાં વિક્ષેપ, કીડનીની સમસ્યાને કારણે લોહીમાં યુરિકા, યુરિક એસિડનું પ્રમાણ વધી જવું તે બાબતોને લીધે હાઈબીપી પણ થઈ શકે છે. આમ, આ બન્ને બાબતો સ્વાસ્થય માટે વિષજન્ય ચક્ર સમાન સાબિત થાય છે જે પરસ્પર સંકળાયેલી છે.

આયુર્વેદનો શિદ્ધાંત, દર્દીને ભૂખ કેટલી લાગે છે એટલે કે તેના શરીરમાં પાચકરસ ઝરે છે કે નહિં મુખ્યત્વે તે બાબત પર આધારિત છે જેમાં બે તબક્કા છે દીપન અને પાચન. દીપન એટલે ભૂખ પ્રદીપ્ત થવી અને પાચન એટલે ખાધેલું અન્ન પચવું. આ અગ્નિચિકિત્સા એટલે જઠરાગ્નિ. ભૂખ લાગવી, ખાધેલું પચવું, પચેલા ખોરાકમાંથી લોહી બનવું અને લોહીનું નિયમિત પરિભ્રમણ એટલે સ્વસ્થ હરતું ફરતું શરીર. તન અને મન સ્વસ્થ હોય તો જ જીવનને સાચા અર્થમાં જિંદગી કહેવાય છે. તેથી, સ્વાથ્ય્ય પ્રત્યેની ઉદાસીનતા સમયસર ટાળવી તે જ સમજદારીભર્યું પગલું છે. જીવન સહન કરવા માટે નહીં પણ માણવા માટે આપેલી ઈશ્વરીય ભેટ છે.

હાઈબીપીનું જી.જી. હોસ્પિટલમાં નિયમિતપણે નિઃશુલ્ક નિદાન

કેન્દ્ર સરકારના દ્ગઝ્રડ્ઢઝ્રઁ (ર્દ્ગહ ર્ઝ્રદ્બદ્બેહૈષ્ઠટ્ઠહ્વઙ્મી ડ્ઢૈજીટ્ઠજી ર્ઝ્રહાર્ઙ્મિ ઁર્ખ્તિટ્ઠિદ્બદ્બી) અંતર્ગત જી.જી. હોસ્પિટલમાં એડિશનલ ડીન અને પ્રોફેસર ઓફ મેડિસીન ડો. એસ.એસ. ચેટર્જીના માર્ગદર્શન સહિત નિષ્ણાત તબીબો દ્વારા રૃમ નં. ૨૫માં દરરોજ સવારે ૯ થી ૧ અને બપોરે ૪ થી ૬ સુધી બીપી અને ડાયાબિટીસનું સ્ક્રીનીંગ (તપાસ) નિઃશુલ્ક કરી આપવામાં આવે છે.

તપાસ દરમ્યાન જેમના માટે ર્હહ ૅરટ્ઠદ્બિટ્ઠર્ઙ્મખ્તૈષ્ઠટ્ઠઙ્મ દ્બટ્ઠહટ્ઠખ્તીદ્બીહા ની આવશ્યકતા હોય તેવા દર્દીઓને તેની જીવનશૈલી તેમજ પોષણયુક્ત આહાર, પ્રાણાયામ વિગેરેની સલાહ આપવામાં આવે છે અને અન્ય દર્દીઓ જેઓ ૧૪૦ દ્બદ્બઁખ્ત થી વધુ અંકના હાઈપર ટેન્શનથી પીડાય છે તેમને વિનામૂલ્યે દવા પણ આપવામાં આવે છે. જે દર્દીઓને ડાયાબિટીસ હોય છે તેમને હાઈબીપી થવાની શક્યતાઓ વધી જાય છે.